Giáo án Hai đứa trẻ Thạch Lam

Hai đứa trẻ Thạch Lam A. Mục tiêu bài học - Hiểu được tấm lòng thương cảm sâu xa của tác giả đối với những kiếp sống tối tăm mòn mỏi và vẻ đẹp bình dị mà nên thơ của cảnh chiều quê. - Phân tích được nét tinh tế trong nghệ thuật tả cảnh, tả tâm trạng và tạo không khí truyện của tác giả. B. phương pháp Đọc sáng tạo, gợi tìm trả lời câu hỏi, thảo luận C. phương tiện dạy học SGK + SGV + Bài soạn D. Tiến trình dạy học 1. Kiểm tra bài cũ: 2. Giới thiệu bài mới: Hoạt động của GV và HS Nội dung cần đạt (HS đọc SGK) Nêu nội dung trình bày của phần tiểu dẫn? Hãy nêu những nét cơ bản của từng nội dung? I. Đọc - tìm hiểu 1. Tiểu dẫn - Phần tiểu dẫn giới thiệu với hai nội dung. Một là vài nét về tác giả Thạch Lam. Hai là giới thiệu về sự nghiệp và truyện ngắn Hai đứa trẻ. + Thạch Lam * Nguồn gốc: Sinh năm 1910 và mất 1942 (32 tuổi) Tên khai sinh là Nguyễn Tường Vinh sau đổi là Nguyễn Tường Lân, bút danh là Thạch Lam. Sinh ra tại Hà Nội, trong một gia đình công chức gốc quan lại, hai người anh ruột thứ tự Nhất Linh và Hoàng Đạo. Tức Nguyễn Tường Tam (Nhất Linh), Nguyễn Tường Long (Hoàng Đạo), Nguyễn Tường Lân (Thạch Lam). Cả ba đều là thành viên của Tự lực văn đoàn. * Thuở nhỏ sống ở quê ngoại phố huyện Cẩm Giàng tỉnh Hải Dương sau đó theo cha sang tỉnh Thái Bình. Ông học ở Hà Nội, hết tú tài năm thứ nhất ông ra làm báo, viết văn. Tính tình đôn hậu rất tinh tế. Ông có quan niệm về văn chương rất lành mạnh tiến bộ “Văn chương không phải là sự thoát li hay lãng quên. Văn chương là vũ khí thanh cao và đắc lực mà chúng ta có. Nó làm thay đổi xã hội giả rối và tàn ác. Nó làm cho lòng người trong sạch và phong phú hơn”. * Tác phẩm chính của Thạch Lam: Tiểu thuyết Ngày Mới (1939); Các tập truyện ngắn: Gió đầu mùa (1937), Nắng trong vườn (1938), Sợi tóc (1942), tập tiểu luận: Theo dòng (1941). Tuỳ bút: Hà nội băm sáu phố phường (1943), Hai đứa trẻ là truyện ngắn in trong tập Nắng trong vườn. - Tìm bố cục của truyện 2. Văn bản (HS đọc văn bản SGK) a. Bố cục - Tìm bố cục của truyện Truyện ngắn chia làm ba đoạn + Đoạn 1: từ đầu đến: “Tiếng cười khanh khách nhỏ dần về phía làng”. Tâm trạng của Liên trước cảnh chiều muộn ở phố huyện. + Đoạn 2: tiếp đó đến: “Có những cảm giác mơ hồ không hiểu”. Tâm trạng của Liên trước cảnh đêm ở phố huyện. + Đoạn 3: còn lại thể hiện tâm trạng của Liên trước cảnh chuyến tàu đêm đi qua. Xác định chủ đề của truyện b. Chủ đề - Miêu tả tâm trạng hai đứa trẻ (chủ yếu là tâm trạng của Liên) trước cảnh chiều buông, đêm xuống, khuya về làm rõ cuộc sống mòn mỏi chìm khuất tăm tối cùng ước mơ nhỏ nhoi của những con người nơi phố huyện tỉnh lẻ. (HS đọc đoạn 1 từ đầu đến “Chính chị cũng không có tiền đề cho chúng nó”) - Cảnh chiều buông được miêu tả bằng âm thanh hình ảnh nào? II. Đọc - hiểu 1. Tâm trạng của hai đứa trẻ trước cảnh chiều buông - Cảnh chiều buông được miêu tả bằng những âm thanh: + Tiếng trống thu không (Tiếng trống báo hiệu trời sắp tối, báo hiệu không có gì xảy ra ở trong thành (Huyện). “Tiếng trống thu không... buổi chiều” + Tiếng ếch nhái từ đồng xa vọng vào + Trong cửa hàng, muỗi đã bắt đầu vo ve * Cảnh chiều buông được miêu tả bằng hình ảnh của không gian. + “Phương Tây đỏ rực như lửa cháy” + Đám mây ánh hồng như hòn than sắp tàn + Dãy tre làng đen lại và cắt hình rõ rệt trên nền trời * Cảnh chiều buông miêu tả bằng sinh hoạt của con người. + Chợ họp đã vãn từ lâu (Người về hết, tiếng ồn ào cũng mất) + Chỉ còn rác rưởi, vỏ bưởi, vỏ thị, lá nhãn, lá mía + Một vài người bán hàng về muộn, đòn gánh đã xỏ sẵn vào quang, đứng nói chuyện ít câu nữa. + Mấy đứa trẻ con nhà nghèo đi đi lại lại tìm tòi. * Cảnh chiều buông được miêu tả bằng sự cảm nhận + Một chiều êm ả như ru + Liên ngồi im lặng bên mấy quả thuốc sơn đen. Đôi mắt chị bóng tối ngập đầy dần và cái buồn của buổi chiều quê thấm thía vào tâm hồn ngây thơ của chị. + Một mùi âm ẩm bốc lên, hơi nóng của ban ngày lẫn mùi cát bụi quen thuộc, khiến chị em Liên tưởng là mùi riêng của đất, của quê hương này. * Cảnh chiều buông được miêu tả bằng âm thanh, cảnh vật cùng hoạt động của con người. - Em có nhận xét gì về bức tranh buổi chiều buông? - Có sự hoà quyện giữa ngoại cảnh và nội tâm. Cảnh chiều buông, người thì buồn man mác: “Liên ngồi yên lặng” và “Đôi mắt chị bóng tối ngập đầy dần và cái buồn của buổi chiều quê thấm thía vào tâm hồn ngây thơ của chị. Liên không hiểu vì sao, nhưng chị thấy lòng buồn man mác trước cái giờ khắc của ngày tàn”. Thạch Lam đã đem cái buồn của buổi chiều quê thấm thía vào tâm hồn để giải thích cho cái buồn của nhân vật. Văn chương thật tinh tế. Mọi cảnh vật đều gợi nỗi buồn bâng khuâng man mác. + Không gian ánh lên như hòn than sắp tàn + Sinh hoạt vắng lặng + Mấy đứa trẻ con nhà nghèo “đi đi lại lại, lom khom nhặt nhạnh” - Nhặt những xác khô của đời thường. - Hai loại chi tiết và hình ảnh như hoà vào nhau. Một bên là hình ảnh êm đềm thi vị, một bên gợi cái nghèo khó, lam lũ. Ta hãy đọc: “Tiếng trống thu không trên cái chòi canh của huyện nhỏ, từng tiếng một vang ra để gọi buổi chiều” là thi vị, giàu chất thơ. Xen vào đó là tiếng “ếch nhái kêu ran”, tiếng “muỗi vo ve” như gợi cái lam lũ, nghèo khó của cuộc sống tối tăm bùn lầy, nước đọng chưa hết: “Chiều, chiều rồi. Một chiều êm ả như ru” và “Mùi riêng của đất, của quê hương này” là chất thơ. Còn: Mặt trời tàn, cái chõng, ọp ẹp, phiên chợ tan, những đứa trẻ nghèo thơ thẩn tìm kiếm những gì của người bán hàng để lại trên bãi chợ thì gợi nỗi buồn của buổi chiều quê thấm thía vào tâm hồn. Nhất là tâm hồn ngây thơ như Liên. Cảnh vật và lòng người như nhuốm vào nhau. Phải có sự cảm thông tới mức nào Thạch Lam mới có cách diễn tả tinh tế đến thế. (HS đọc từ “Trời đã nhá nhem tối” đến hết đoạn 2) Thời điểm miêu tả vào lúc nào. Chi tiết nào để ta chú ý? 2. Tâm trạng của hai đứa trẻ khi đêm xuống - Đây là thời điểm chuyển giao giữa ánh sáng và bóng tối. Đây là lúc nhá nhem tranh tối tranh sáng. Bóng tối đã ngập tràn trong đôi mắt của Liên. Bóng tối đã tràn lên tất cả. Không gian phố huyện đã có những điểm sang nhưng dường như khoảng tối nhiều hơn. Ngay cả những hòn đá rải đường cũng “Mấp mô thêm vì những hòn đá nhỏ một bên sáng một bên tối,... ánh sáng chỉ đủ le lói. Đó chỉ là “Khe sáng” “Hột sáng” “chấm sáng” mà bóng đêm thì vừa mênh mông, dày đặc “Tối hết cả con đường thăm thẳm, con đường qua chợ về nhà, các ngõ về làng lại càng sẫm đen hơn nữa” Bóng tối là chi tiết gây ấn tượng sâu sắc cho người đọc. Bởi lẽ bóng tối ấy gợi về những kiếp người sống chìm khuất, le lói, những thân phận con người ở một ga xép phố huyện tỉnh lẻ. - Thân phận ấy là những ai? Em hãy cùng tác giả điểm qua về cảnh sống của họ? - Đó là mẹ con chị Tí “Ngày đi mò cua bắt tép, tối đến chị mới dọn hàng nước này dưới gốc cây bàng”, để bán cho ai? “Mấy người phu gạo hay phu xe”. “Chị Tí chẳng kiếm được bao nhiêu nhưng chiều nào chị cũng dọn hàng, từ chập tối cho đến đêm”. Cái chép miệng của chị và câu nói: “Ôi chao sớm với muộn mà có ăn thua gì” Nghe thật ngao ngán. Cảnh sống của mẹ con chị Tí gợi cho em suy nghĩ gì? Cuộc sống nghèo, lam lũ, chủ yếu kiếm sống bằng “Mò cua bắt tép”. Trời nắng đã vậy còn trời mưa thì kiếm đâu? Hàng nước cũng chỉ phục vụ cho người nghèo. Còn mấy lính lệ cao hứng thì vào hàng chị uống bát chè tươi, hút điếu thuốc lào “Chiều nào chị cũng dọn hàng từ chập tối cho đến đêm” gợi ra cuộc sống buồn tẻ, đơn điệu, lay lắt của những con người, kiếp người ở một phố huyện. - Ngoài mẹ con chị Tí ta còn bắt gặp hình ảnh con người nào? - Những cảnh đời “nhá nhem” đâu chỉ có mẹ con chị Tí. Gia đình bác xẩm ngồi trên manh chiếu, cái thau trắng để trước mặt nhưng bác chưa hát vì chưa có khách nghe”. Thỉnh thoảng vợ chồng bác xẩm lại góp chuyện bằng mấy tiếng đàn bầu bật trong yên lặng, thằng con bò ra đất, ngoài manh chiếu nghịch nhặt những rác bẩn vùi trong cát” Chị Tí chờ khách vào uống nước, ăn trầu. Bác xẩm chờ người đến nghe hát. Đêm nào cũng vậy, buồn tẻ, vô vị quá, cũng đơn điệu lay lắt quá! - Bà già Thi mua rượu. Bà già nghiện ngập gợi cho ta nhiều suy nghĩ. Đây là bà già có phần mất trí “hơi điên” nhưng vẫn tỉnh táo trong giao tiếp. Qua câu nói của bà cụ: “A em Liên thảo nhỉ, hôm nay lại rót đầy cho chị đây” - Ta hình dung đêm nào vào tầm này bà già nghiện ngập ấy cũng ra mua rượu. Hình ảnh bà cụ “ngửa cổ ra đằng sau uống một hơi cạn sạch rồi vừa chép miệng, vừa lần ruột tượng trả tiền”. Tội nghiệp quá con người ấy tự đày đoạ mình trong men rượu, rồi sẽ chết dần chết mòn trong thứ rượu ti, rượu cồn ấy. “Cụ đi lẫn vào bóng tối tiếng cười khanh khách nhỏ dần về phía làng”. “Đi lẫn vào bóng tối hay bóng tối đã nhoè đi, phủ xuống những kiếp đời tàn. - Cảnh sống của chị em Liên trong bấy nhiêu kiếp người được gợi ra như thế nào? - Nếu không nói tới cảnh sống của chị em Liên là bỏ qua phần quan trọng. Đây là hai nhân vật chính của truyện: “Cái cửa hàng hai chị em trông coi là một cửa hàng tạp hoá nhỏ xíu, mẹ Liên dọn ngay sau khi cả nhà bỏ Hà Nội về quê ở vì thầy Liên mất việc, một gian hàng bé thuê lại của bà lão móm, ngăn ra bằng một tấm phên nứa dán giấy nhật trình. Mẹ Liên giao cho Liên trông coi - bà còn bận làm hàng xáo”. Cái gia sản ấy chẳng đáng giá gì bởi hàng hoá lèo tèo vài bánh xà phòng, thuốc, rượu bán cho người nhỡ, người mua sỉ. Ngoài ra còn cái chõng tre ọp ẹp. “Chợ ngày phiên mà bán chẳng ăn thua gì”. Cảnh sống chật vật quá! - Tâm trạng của hai đứa trẻ được thể hiện như thế nào trước cảnh đời được miêu tả nơi phố huyện? - Chủ yếu là diễn tả tâm trạng của Liên: “Chị ngồi yên không động đậy” trước khung cảnh thiên nhiên lúc đêm xuống: “Qua kẽ lá của cành bàng ngàn sao vẫn lấp lánh. Một con đom đóm bám vào dưới mặt lá, vùng sáng nhỏ xanh nhấp nháy”. Tâm hồn Liên yên tĩnh hẳn, có những cảm giác mơ hồ không hiểu”. ánh sáng của ngàn sao chỉ lấp lánh không đủ soi đường, mà chỉ chiếu qua kẽ lá càng yếu ớt, mong manh. Con đom đóm nhấp nháy (lúc tối lúc sáng) làm nhoè đi ánh sáng của sao đêm. Cách miêu tả thật tinh tế. Nhà văn muốn diễn tả tâm trạng của Liên - Liên hồi tưởng về quá khứ. Đó là thời sống ở Hà Nội được hưởng thứ quà ngon lạ. Liên được dạo chơi ở Bờ Hồ uống những cốc nước lạnh xanh đỏ và kỉ niệm đó còn là vùng sáng lấp lánh. Hà Nội nhiều đèn quá. Và Hà Nội xa xăm, Hà Nội sáng rực vui vẻ và huyên náo. Quá khứ đẹp tương phản gay gắt với cái tối mù mịt. Quá khứ đẹp hiện tại nghèo khổ đã tạo ra sự biến động trong tâm hồn Liên. Cái ngồi yên lặng của Liên và cảm giác mơ hồ khó hiểu diễn tả nỗi buồn đầy cảm thương trước những cảnh đời le lói, những thân phận con người nơi ga xép phố huyện. Thạch Lam hạ một câu mà sự khao khát của con người như muốn vượt ra khỏi bóng tối dày đặc: “Chừng ấy người trong bóng tối mong đợi một cái gì tươi sáng, cho sự sống nghèo khổ hàng ngày của họ”. Cái gì tươi sáng hơn cũng mong manh lắm mà tâm hồn ngây thơ của Liên làm sao lý giải nổi. (HS đọc đoạn từ “Trống cầm canh ở huyện đến hết) - Lúc khuya về có những chi tiết nào đáng chú ý nhất? Hãy phân tích từng chi tiết? 3. Tâm trạng của Liên lúc khuya về Có ba chi tiết + Một là cảnh khuya về + Hai là chuyến tàu cuối cùng vào ga + Ba là tâm trạng của Liên lúc đoàn tàu đi qua - Cảnh khuya về được miêu tả: “Tiếng trống cầm canh ở huyện đánh tung lên một tiếng ngắn, khô khan không vang động ra xa rồi chìm ngay vào bóng lúc chiều buông và lúc đêm về. Giữa cảnh ấy những ai còn thức? Có thể đếm trên đầu ngón tay: Liên, chị Tí, vợ chồng bác xẩm, bác Siêu, vài người lên tàu và chờ đợi người nhà. Nó khác hẳn những sân ga huyên náo nhộn nhịp. Người đọc nhận ra cuộc sống vắng lặng đến buồn tẻ. - Tàu vào ga. Trước khi tàu vào ga, ta bắt gặp ánh sáng. Đó là ánh sáng của đèn ghi “Ngọn lửa xanh biếc, sát mặt đất như ma chơi”. Và “Tiếng còi rít lên, và tàu rầm rộ đi tới”. Chuyến tàu mang ánh sáng thật mới lạ: “Các toa đèn sáng trưng, chiếu ánh cả xuống đường. Liên chỉ thoáng trông thấy những toa hạng trên sang trọng lố nhố những người, đồng và kẽm lấp lánh vào các cửa kính sáng. Rồi chiếc tàu đi vào đêm tối để lại những đốm than đỏ bay tung trên đường sắt”. Trong chốc lát con tàu làm cho phố huyện tràn ngập trong bóng tối buồn tẻ bỗng sáng hẳn lên và phá tan không khí tĩnh lặng. Chị em Liên và mọi người cố thức, cố chờ chuyến tàu này đâu chỉ vì mục đích bán được hàng. Vì Liên cũng đóng cửa hàng rồi. Chờ đợi tàu như một khát vọng. Âm thanh, ánh sáng từ con tàu là biểu tượng cho những gì tươi sáng hơn cuộc sống thường nhật của họ. Mơ ước ấy dù chỉ là nhỏ bé mong manh không cụ thể. Nhưng chẳng gì có thể ngăn cản mơ ước ấy của những con người như bị bỏ quên nơi phố huyện đồng quê. Mặt khác đoàn tàu đến từ Hà Nội. Nơi hai chị em Liên đã có một tuổi thơ đẹp đẽ. Tàu đến rồi lại đi. Để phía sau nó ánh lửa nhỏ rồi tắt lụi trong đêm tối. Sự chờ đợi của bấy nhiêu người ở phố huyện này là vô vọng. - Tâm trạng của Liên “Những cảm giác ban ngày lắng đi trong tâm hồn Liên và hình ảnh thế giới quanh mình mờ đi trong mắt chị. Liên thấy mình sống giữa bao nhiêu sự xa xôi như chiếc đèn con của chị Tý chỉ chiếu sáng một vùng đất nhỏ. Nhưng Liên không nghĩ được lâu. Mắt chị nặng dần rồi sau Liên ngập vào giấc ngủ yên tĩnh, cũng yên tĩnh như đêm ở trong phố, tĩnh mịch và đầy bóng tối”. - Em có nhận xét gì về cách miêu tả của Thạch Lam ở thời điểm khuya về? - Ta bắt gặp hai hình ảnh đối lập nhau. Đó là sự đối lập giữa ánh sáng và âm thanh của tàu với bóng tối và sự im lặng nơi phố huyện. Một bên là sự náo nhiệt cuối cùng của một đêm với sự im lặng của đồng quê, trong giấc ngủ và có sự lãng quên nữa. Phải chăng đó là nỗi buồn thấm thía trong tâm hồn hai đứa trẻ. - Thạch Lam chú ý những cảnh biến động của thời gian. Thời gian trôi qua lặng lẽ. Bóng tối tràn đến chiếm lĩnh tất cả. ánh sáng bừng lên rồi tắt hẳn. Chỉ còn tâm hồn của Liên là nguồn ánh sáng chiếu rọi cả câu chuyện đầy bóng tối. Đó là tâm hồn biết yêu thương và biết ước mơ. Nét đẹp tâm hồn Liên là ở chỗ ấy. - Em có nhận xét gì về nghệ thuật miêu tả và giọng văn của Thạch Lam? - Toàn bộ truyện ngắn miêu tả rất tinh tế diễn biến tâm trạng con người và sự biến thái của cảnh vật. Đặc biệt là sự hoà trộn giữa tâm cảnh và thực cảnh + Tâm trạng của Liên trước giờ khắc ngày tàn (chiều buông xuống) gợi nỗi buồn man mác qua hình ảnh chiều tàn, mây tàn, chợ vãn, người về hết. Nỗi buồn trước buổi chiều quê qua âm thanh của tiếng ếch nhái, tiếng muỗi vo ve và qua cảm nhận “mùi riêng của đất này”. Nỗi buồn thương trước những cảnh đời nhá nhem, nỗi buồn hoà trong chờ đợi và khát vọng. Thạch Lam sử dụng trí tưởng tượng và đối lập trong miêu tả. Đó là những nét đặc sắc về bút pháp nghệ thuật của văn chương lãng mạn. + Đó là sự đối lập giữa bóng tối và ánh sáng. ánh sáng có nhưng nhỏ nhoi (Tia sáng, hột sáng). Bóng tối tràn ngập tất cả. + Có lúc ánh sáng bừng lên xua bóng tối. Đó là lúc đoàn tàu đi tới, nhưng ánh sáng mới lạ ấy chỉ diễn ra trong chốc lát rồi tắt hẳn - Giọng văn nhẹ nhàng, tự nhiên (Tiếng trống, buổi chiều quê, áng mây hồng, ngàn ngôi sao lấp lánh, Liên chìm trong giấc ngủ ...) qua giọng văn cảm nhận được sự rung động tinh tế trong tâm hồn tác giả, sự cảm thương đối với những con người nghèo khổ phải sống quẩn quanh lam lũ, tối tăm nơi ga xép của phố huyện tỉnh lẻ. - Qua truyện ngắn Hai đứa trẻ Thạch Lam muốn nói gì với bạn đọc? Từ đó thấy được tư tưởng của truyện là gì? III. Tổng kết - Qua truyện ngắn Hai đứa trẻ Thạch Lam gợi người đọc về cuộc sống lam lũ của những người nghèo sau luỹ tre xanh. Cách đặt vấn đề của tác giả không lớn lao, không đặt nhân vật của mình trước hoàn cảnh gây cấn, không hề có dáng dấp, bộ mặt của kẻ thù dân tộc và bọn phong kiến, địa chủ, truyện thấm thía tình yêu thương con người, gợi nhớ về nguồn cội, quê hương. Sâu sắc hơn Thạch Lam trân trọng ước mơ dù là mong manh, nhỏ bé của con người. Ông muốn thay đổi cuộc sống ấy. Nhưng bằng cách nào cũng như các nhà văn đương thời, Thạch Lam không nói ra được. Từ đó ta thấy truyện ngắn Hai đứa trẻ vươn tới tư tưởng nhân đạo đáng trân trọng. III. Củng cố - Cho HS nhắc lại sự tương ứng giữa ba bức tranh của phố huyện: chiều buông, đêm xuống, khuya về với ba trạng thái cảm xúc của nhân vật - Chú ý những câu văn tả cảnh, tả tâm trạng hay.