Nguyễn Đình Chiểu, ngôi sao sáng trong văn nghệ của dân tộc

NguyÔn ®×nh chiÓu, ng«i sao s¸ng trong v¨n nghÖ cña d©n téc ph¹m v¨n ®ång N¨m 1963, trªn miÒn B¾c n­íc ta, lÔ kØ niÖm 75 n¨m ngµy mÊt cña NguyÔn §×nh ChiÓu ®· ®­îc tæ chøc hÕt søc träng thÓ. §©y ®¸ng ®­îc xem lµ mét c¸i mèc giµu ý nghÜa cña tiÕn tr×nh nghiªn cøu vÒ nhµ th¬ yªu n­íc lín nµy cña d©n téc. Trong sè nh÷ng bµi viÕt ra ®êi nh©n dÞp ®ã, tiÓu luËn NguyÔn §×nh ChiÓu, ng«i sao s¸ng trong v¨n nghÖ cña d©n téc cña Ph¹m V¨n §ång cã mét vÞ trÝ kh¸ ®Æc biÖt, do c¸ch ®Æt vÊn ®Ò vµ kh¶ n¨ng gîi më h­íng nghiªn cøu míi cña nã. ChÝnh lêi më vµ lêi kÕt cña ¸ng v¨n ®· cho thÊy râ ®iÒu nµy. Lêi më : "Ng«i sao NguyÔn §×nh ChiÓu, mét nhµ th¬ lín cña n­íc ta, ®¸ng lÏ ph¶i s¸ng tá h¬n n÷a trong bÇu trêi v¨n nghÖ cña d©n téc, nhÊt lµ trong lóc nµy". Vµ lêi kÕt : "§êi sèng vµ sù nghiÖp cña NguyÔn §×nh ChiÓu lµ mét tÊm g­¬ng s¸ng, nªu cao ®Þa vÞ vµ t¸c dông cña v¨n häc, nghÖ thuËt, nªu cao sø m¹ng cña ng­êi chiÕn sÜ trªn mÆt trËn v¨n ho¸ vµ t­ t­ëng". Qua nh÷ng c©u võa trÝch, cã thÓ hiÓu r»ng tr­íc ®ã, sù nghiÖp v¨n häc cña NguyÔn §×nh ChiÓu cßn ch­a ®­îc ®¸nh gi¸ mét c¸ch toµn diÖn, vµ th¬ v¨n yªu n­íc cña «ng cßn ch­a ®­îc chó ý nghiªn cøu cho ®óng víi tÇm mµ nã cã. Thªm n÷a, trong lóc c«ng cuéc ®Êu tranh thèng nhÊt n­íc nhµ ®ang ®ßi hái viÖc kh¬i dËy lßng yªu n­íc vµ ý chÝ chiÕn ®Êu trong toµn d©n, ®ång thêi yªu cÇu x©y dùng mét nÒn v¨n nghÖ míi phôc vô sù nghiÖp c¸ch m¹ng cña d©n téc ®ang ®­îc ®Æt ra trªn mét tÇm ®é míi, viÖc khai th¸c néi dung yªu n­íc trong th¬ NguyÔn §×nh ChiÓu cµng cã mét ý nghÜa hÕt søc quan träng. ViÕt vÒ mét vÊn ®Ò nghiªm trang nh­ nãi ë trªn, ng­êi ta cã thÓ chän mét kiÓu tr×nh bµy duy lÝ, Ýt mµu s¾c biÓu c¶m. Nh­ng ë ®©y, ngay tõ ®Çu, t¸c gi¶ ®· biÓu lé c¶m xóc nång nµn cña m×nh khi nªu nh÷ng ®ßi hái cÇn thiÕt ®èi víi viÖc ®¸nh gi¸ gi¸ trÞ th¬ v¨n NguyÔn §×nh ChiÓu. C¸ch nãi "ng«i sao NguyÔn §×nh ChiÓu", c¸ch vÝ von "Trªn trêi cã nh÷ng v× sao cã ¸nh s¸ng kh¸c th­êng, nh­ng con m¾t cña chóng ta ph¶i ch¨m chó nh×n th× míi thÊy, vµ cµng nh×n th× cµng thÊy s¸ng. V¨n th¬ cña NguyÔn §×nh ChiÓu còng vËy" mét mÆt dÔ g©y Ên t­îng v× sù t­¬i m¸t cña giäng v¨n vµ v× liªn t­ëng hîp lÝ, mÆt kh¸c, ph¶n ¸nh ®­îc kh¸ trung thùc sù tr©n träng, yªu quý hÕt mùc cña t¸c gi¶ ®èi víi ®èi t­îng ®­îc «ng nãi ®Õn. Ph¶i nãi r»ng mét kiÓu nhËp ®Ò nh­ vËy cã thÓ t¹o ®­îc nh÷ng hiÖu qu¶ t¸c ®éng rÊt tèt ®Ñp. Tr­íc khi ®ång t×nh víi ng­êi viÕt vÒ nh÷ng lËp luËn, ng­êi ta ®· chia sÎ víi «ng vÒ mét th¸i ®é – th¸i ®é ®èi víi nhµ th¬ cña d©n téc vµ th¸i ®é ®èi víi ng­êi tiÕp nhËn ¸ng v¨n cña chÝnh m×nh. Néi dung quan träng nhÊt cña bµi viÕt lµ lµm s¸ng tá gi¸ trÞ to lín cña bé phËn th¬ v¨n yªu n­íc trong sù nghiÖp v¨n häc cña NguyÔn §×nh ChiÓu. Nh÷ng lêi ®¸nh gi¸ cao nhÊt, nh÷ng lêi ngîi ca nång nhiÖt nhÊt ®· ®­îc nªu lªn : "th¬ v¨n yªu n­íc cña NguyÔn §×nh ChiÓu, khóc ca hïng tr¸ng cña phong trµo yªu n­íc chèng bän x©m l­îc Ph¸p lóc chóng ®Õn bê câi n­íc ta", "t¸c phÈm lµ nh÷ng trang bÊt hñ", "Bµi V¨n tÕ nghÜa sÝ CÇn Giuéc lµ khóc ca nh÷ng ng­êi anh hïng thÊt thÕ, nh­ng vÉn hiªn ngang", "trong th¬ v¨n yªu n­íc cña NguyÔn §×nh ChiÓu cßn cã nh÷ng ®o¸ hoa, nh÷ng hßn ngäc rÊt ®Ñp",... Tuy nhiªn, nÕu bµi viÕt chØ cã nh÷ng lêi ngîi ca chung chung th× rÊt khã thuyÕt phôc ng­êi ®äc. Do hoµn toµn ý thøc ®­îc ®iÒu nµy, t¸c gi¶ rÊt chó ý nªu vµ ph©n tÝch c¸c dÉn chøng cô thÓ. T¸c gi¶ ®· võa lµm râ mèi quan hÖ thèng nhÊt gi÷a nh©n c¸ch con ng­êi nhµ th¬ vµ th¬ v¨n cña «ng, l¹i võa chó ý ®Æt bé phËn th¬ v¨n yªu n­íc cña NguyÔn §×nh ChiÓu vµo ®óng bèi c¶nh nã ra ®êi ®Ó ®­a ra nh÷ng kÕt luËn cÇn thiÕt. Nh÷ng ®o¹n nªu tiÓu sö nhµ th¬ vµ t¸i hiÖn kh«ng khÝ lÞch sö mét thêi ®­îc viÕt rÊt sóc tÝch vµ giµu c¶m høng. Th¸i ®é yªu ghÐt rµnh m¹ch râ rµng lu«n ®­îc biÓu lé, khiÕn lÞch sö sèng dËy, cã h×nh, cã khèi, phËp phång h¬i thë. Râ rµng t¸c gi¶ ®· thiÕt lËp ®­îc sù "kÕt nèi" gi÷a x­a vµ nay, gióp ng­êi ®äc c¶m nhËn ®­îc s©u s¾c r»ng c¸i m¹ch sèng cña d©n téc ®ang ch¶y xuyªn qua thêi gian ®Ó trao tíi cho chóng ta ngµy nay nh÷ng th«ng ®iÖp giµu ý nghÜa. T¸c gi¶ ®Æc biÖt chó ý tíi mèi quan hÖ gi÷a nhµ th¬ NguyÔn §×nh ChiÓu víi nh©n d©n, d©n téc. Kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn mµ c¸c tõ "nh©n d©n", "d©n téc", "®Êt n­íc" ®­îc nh¾c tíi víi tÇn sè cao nh­ vËy trong bµi. Theo tinh thÇn cña bµi viÕt, ta hiÓu r»ng nhê sèng g¾n bã víi nh©n d©n, d©n téc, nhê biÕt nãi lªn nh÷ng ý nguyÖn thiÕt tha cña nh©n d©n, d©n téc mµ NguyÔn §×nh ChiÓu ®­îc nh×n nhËn nh­ mét tÊm g­¬ng ®¹o nghÜa s¸ng ngêi vµ th¬ v¨n «ng cã ®­îc søc sèng m·nh liÖt ®Õn thÕ. T¸c gi¶ còng kh«ng quªn nh¾c tíi quan niÖm v¨n ch­¬ng tiÕn bé, ®óng ®¾n cña NguyÔn §×nh ChiÓu ®Ó lµm næi bËt c¸i luËn ®iÓm vÒ sù chñ ®éng cña nhµ th¬ khi «ng h­íng ngßi bót cña m×nh vµo viÖc "chë ®¹o", "®©m mÊy th»ng gian". XÐt s©u vµo môc ®Ých chÝnh luËn cña bµi viÕt, cã thÓ thÊy nh÷ng ®iÓm nhÊn mµ t¸c gi¶ t¹o ra nh­ trªn lµ hoµn toµn hîp lÝ. C­¬ng vÞ, tr¸ch nhiÖm x· héi cña t¸c gi¶ còng theo ®ã mµ ®­îc thÓ hiÖn mét c¸ch minh b¹ch, c«ng khai. Víi t­ c¸ch lµ mét ng­êi ®äc nh¹y c¶m vµ am hiÓu v¨n ch­¬ng, t¸c gi¶ bµi viÕt ®· cã ®­îc sù c¾t nghÜa ®Ých ®¸ng vÒ mét ®Æc ®iÓm lín cña v¨n th¬ yªu n­íc NguyÔn §×nh ChiÓu. §ã lµ : chiÕm bé phËn lín trong s¸ng t¸c cña «ng lµ "nh÷ng bµi v¨n tÕ, ca ngîi nh÷ng ng­êi anh hïng suèt ®êi tËn trung víi n­íc, vµ than khãc nh÷ng ng­êi liÖt sÜ ®· trän nghÜa víi d©n". Trong mét thêi "khæ nhôc nh­ng vÜ ®¹i", "oanh liÖt vµ ®au th­¬ng", nh÷ng tiÕng "than khãc" còng lµ nh÷ng khóc ca – "khóc ca nh÷ng ng­êi anh hïng thÊt thÕ, nh­ng vÉn hiªn ngang". §Æt bµi viÕt vµo bèi c¶nh mét thêi giíi nghiªn cøu vÉn cßn h¬i nghi ng¹i ®èi víi ©m ®iÖu bi th­¬ng trong s¸ng t¸c cña nhiÒu nhµ th¬ qu¸ khø, sù ®¸nh gi¸ cã tÝnh chÊt kh¼ng ®Þnh nh­ trªn cña Ph¹m V¨n §ång lµ rÊt cã ý nghÜa, cã thÓ gîi ý ®­îc nhiÒu ®iÒu vÒ ph­¬ng ph¸p luËn ®¸nh gi¸ v¨n häc. PhÇn sau cña bµi viÕt ®­îc dµnh ®Ó nãi vÒ Lôc V©n Tiªn, "mét t¸c phÈm lín nhÊt cña NguyÔn §×nh ChiÓu, rÊt phæ biÕn trong d©n gian, nhÊt lµ ë miÒn Nam". MÆc dï Lôc V©n Tiªn ®· ®­îc yªu thÝch xøng víi gi¸ trÞ cña nã, vµ vÊn ®Ò ®¸ng quan t©m h¬n lóc nµy lµ ®¸nh gi¸ ®óng tÇm vãc cña bé phËn v¨n th¬ yªu n­íc trong s¸ng t¸c cña NguyÔn §×nh ChiÓu, nh­ng h¼n t¸c gi¶ thÊy viÖc nãi thªm vÒ Lôc V©n Tiªn ë ®©y vÉn lµ cÇn thiÕt. VÊn ®Ò lµ ph¶i thÊy ®­îc thùc chÊt søc hÊp dÉn cña truyÖn th¬ nµy. Theo t¸c gi¶, nÕu chØ nh×n Lôc V©n Tiªn nh­ mét "b¶n tr­êng ca ca ngîi chÝnh nghÜa, nh÷ng ®¹o ®øc ®¸ng quý träng ë ®êi, ca ngîi nh÷ng ng­êi trung nghÜa" th× ®óng nh­ng ch­a ®ñ, bëi nã dÔ ®¸nh ®ång gi¸ trÞ cña t¸c phÈm víi gi¸ trÞ cña lu©n lÝ mµ t¸c phÈm ®Ò cao trªn bÒ næi. NÕu nh×n qua, ta cã c¶m t­ëng r»ng nhiÒu nh©n vËt cña Lôc V©n Tiªn hµnh xö kh«ng kh¸c g× nh÷ng nh©n c¸ch mÉu mùc cña ®¹o ®øc phong kiÕn, nh­ng sù thùc, hä lµ "nh÷ng con ng­êi cã ruét gan, x­¬ng thÞt" vµ thùc chÊt ®¹o lÝ sèng cña hä lµ ®¹o lÝ sèng cña nh©n d©n. T¸c gi¶ kh¼ng ®Þnh : "V× nh÷ng lÏ ®ã hä gÇn gòi chóng ta vµ c©u chuyÖn cña hä lµm chóng ta c¶m xóc vµ thÝch thó". Cho ®Õn nay, cã lÏ luËn ®iÓm nµy cña Ph¹m V¨n §ång vÉn lµ mét luËn ®iÓm ®éc ®¸o, cßn nguyªn gi¸ trÞ kh¸m kh¸. Bªn c¹nh viÖc thùc sù hiÓu vµ ®ång c¶m víi NguyÔn §×nh ChiÓu, t¸c gi¶ còng tá ra n¾m v÷ng lÞch sö tiÕp nhËn t¸c phÈm Lôc V©n Tiªn. Tuy kh«ng ph©n tÝch kÜ c¸i hay cña lêi v¨n ë truyÖn th¬ nµy nh­ng t¸c gi¶ tá râ quan ®iÓm kh¼ng ®Þnh cña m×nh ®èi víi nã. Nh÷ng c©u th¬ ®­îc t¸c gi¶ dÉn ra qu¶ lµ nh÷ng c©u ®Çy vang väng, chan chøa chÊt th¬, ®Ých thùc lµ s¶n phÈm cña mét tµi n¨ng nghÖ thuËt lín. Ph¶i ch¨ng, tõ nh÷ng ®iÒu ®­îc tr×nh bµy cuèi bµi viÕt, ta cã thÓ nghÜ tíi mét tiªu chÝ ®¸nh gi¸ kh«ng cøng nh¾c vÒ c¸i gäi lµ phÈm tÝnh v¨n ch­¬ng cña mét s¸ng t¸c th¬ ca ? V¨n hay hay kh«ng hay, sù ®¸nh gi¸ ®ã nhiÒu khi con tuú thuéc vµo c¸ch ®äc, c¸ch hiÓu vÒ ®Æc tr­ng thi ph¸p cña mét s¸ng t¸c. NguyÔn §×nh ChiÓu, ng«i sao s¸ng trong v¨n nghÖ cña d©n téc qu¶ lµ mét bµi nghÞ luËn v¨n häc cã gi¸ trÞ. Ngoµi viÖc chøa ®ùng nh÷ng kh¸m ph¸ ®¸ng tr©n träng ®èi víi th¬ v¨n NguyÔn §×nh ChiÓu, nã cßn mang tÝnh chÊt cña mét lêi kªu gäi h­íng tíi tÇng líp v¨n nghÖ sÜ, mong hä hÕt lßng ®em ngßi bót cña m×nh phôc vô nh©n d©n, phôc vô c¸ch m¹ng. §Æc biÖt, nã còng ®Æt nÒn t¶ng cho viÖc x¸c lËp mét quan ®iÓm ®¸nh gi¸ ®óng ®¾n ®èi víi c¸c hiÖn t­îng v¨n häc cña qu¸ khø. Bµi viÕt thùc sù ®· kÕt tinh ®­îc nh÷ng ­u ®iÓm th­êng thÊy cña v¨n nghÞ luËn Ph¹m V¨n §ång : chøa chan nhiÖt huyÕt ®èi víi c¸c vÊn ®Ò lín cña ®Êt n­íc ; lÝ trÝ vµ t×nh c¶m quyÖn chÆt vµo nhau trong mçi dßng v¨n ; t¹o ®­îc sù c©n b»ng gi÷a nh÷ng ®Ò xuÊt thiÕt thùc vµ nh÷ng gîi më vÒ mét con ®­êng ®i tíi c¸c ®Ých xa... TS : Phan huy dòng