Bài giảng: Đàn ghi ta của Lorca (Thanh Thảo)

Bài giảng : Đàn ghi ta của Lorca (Thanh Thảo)(1) Cát Văn-Nguyên giáo viên Trường Hà nội-Amsterdam A. GIỚI THIỆU XUẤT XỨ : 1. Tác giả Thanh Thảo (1946) (cho học sinh đọc Sách giáo khoa, giáo viên nhấn thêm): a. Sau khi tốt nghiệp trường Đại học Tổng hợp (khoa ngữ văn) Thanh Thảo nhập ngũ tham gia chiến đấu chống Mĩ ở chiến trường Miền Nam. Ông vừa cầm súng vừa cầm bút – là đại diện cho kiểu nhà thơ-chiến sỹ. (Bài thơ đầu tay : Thử nói về hạnh phúc). b. Sau 1975, Ông hoạt động trên lĩnh vực văn nghệ: làm thơ, viết báo, tiểu luận phê bình, nhưng đóng góp quan trọng và đặc sắc nhất vẫn là thơ ca. c. Thanh Thảo được xem là ’’vua trường ca’’ và là một cây bút luôn nỗ lực để cách tân thơ, kiếm tìm những cách biểu hiện mới. d. Nội dung :Thơ Thanh Thảo là tiếng nói của người trí thức nhiều suy tư trăn trở về các vấn đề thời đại. Theo sách Ngữ văn lớp 12 nâng cao ’’mạch suy cảm trữ tình trong thơ Thanh Thảo thường hướng tới những vẻ đẹp tinh thần của con người. Ông dành mối quan tâm đặc biệt cho những con người sống có nghĩa khí, nhân cách ngời sáng dù số phận có thể ngang trái.’’ e. Nghệ thuật : Thơ Thanh Thảo có xu hướng đào sâu vào cái tôi nội cảm, tìm kiếm cách biểu đạt mới : tăng cường tính nhạc cho thơ-dùng hệ thống thi ảnh và ngôn từ mới mẻ nhằm mở đường cho một kiểu tư duy thơ phóng túng và dành nhiều khoảng trống cho độc giả đồng sáng tạo. Đàn ghita của Lorca là bài thơ tiêu biểu cho những đặc điểm trên(2). 2. Federico Garcia Lorca (1898-1936) . Nhà thơ, nhà soạn kịch, hoạ sĩ, nhạc sĩ- một nghệ sĩ thiên tài của Tây Ban Nha- được xem là ’’con chim hoạ mi của xứ sở Tây Ban Nha’’. . Ông còn là một chiến sĩ chống phát xít và là nhà khởi xướng và thúc đẩy mạnh mẽ phong trào cách tân nghệ thuật. . Là nạn nhân đầu tiên của chủ nghĩa phát xít, Ông bị bắn chết 19/8/1936 thi thể của Lorca vùi lẫn trong thi thể của 1500 người bị bọn phát xít sát hại (có tài liệu nói xác ông bị quẳng xuống một cái giếng để phi tang). Cuộc đời và cái chết của Lorca trở thành biểu tượng, ngọn cờ tập hợp các nhà văn hoá Tây Ban Nha và nhân loại chiến đấu chống phát xít, bảo vệ văn hoá dân tộc và văn minh nhân loại. Với Thanh Thảo, đó chính là nguồn cảm hứng để Đàn ghi ta của Lorca cất cánh. B. NHỮNG NÉT ĐẶC SẮC CỦA THI PHẨM I. Nét đặc sắc về nội dung : 1. Nhà văn Bùi Hiển cho rằng : ’’Ở nước nào cũng thế thôi, sự chia sẻ, cảm thông giữa người đọc và người viết là trên hết’’ (Báo Văn nghệ 10/02/2001) mà ta vẫn gọi là tiếng tri âm trong văn nghệ. Theo Thanh Thảo, hồi còn là sinh viên, ông đã được đọc những bài thơ của Lorca qua bản dịch của Hoàng Hưng và chúng cứ ảm ảnh ông mãi để rồi mấy chục năm sau – 1979- sau khi ngồi chơi và đàm đạo về thơ của Lorca- bài thơ này đã ra đời. Hay có thể nói Đàn ghi ta của Lorca là khúc tri âm của Thanh Thảo và chính nhà thơ xem thi phẩm này là một khúc tưởng niệm Ông. 2. Nội dung chính của bài thơ được thể hiện ở ngay tên bài thơ. Nhiều khi tên tác phẩm có thể gợi mở cho độc giả nội dung chủ yếu, cót lõi của tác phẩm. Tiêu đề Đàn ghita của Lorca có thể gợi mở cho ta nội dung chủ yếu của thi phẩm. Theo Thanh Thảo- cây đàn ghi ta ở đây giống như cây đàn Lyre là biểu trưng của thi ca. Khởi phát và giữ nhịp cho thơ ca chứ không đơn giản như có nhạc sỹ ở ta nhầm nó là cây đàn ghi ta của Victo Ha ra hay cây đàn ghi ta của đại đội ba’’. Như vậy bài thơ của Thanh Thảo trước hết viết về thơ ca (nghệ thuật) của Lorca. Đó là sự cảm nhận suy tư của Thanh Thảo về thơ Lorca (chứ không phải trực tiếp viết về con người Lorca cho nên sách Ngữ văn lớp 12 đi thẳng vào phân tích hình ảnh Lorca con người tự do, nghệ sĩ cách tân là không thoả đáng ). Đây là khúc tri âm qua chính và bằng chính nghệ thuật của Lorca. Song thơ Lorca lại là phần tinh hoa, tinh tuý nhất của tâm hồn Lorca. Hơn nữa "dường như không thể phân biệt được cuộc đời của Lorca với thơ Ông bởi chúng quện chặt vào nhau và thơ Lorca chính là cuộc đời Ông, đúng đến từng câu, từng giây phút một’’ (Thanh Thảo), cho nên viết về thơ Lorca cũng chính là viết về con người Lorca, theo quy luật Thơ tức là người. Cái hay và cái khó của bài thơ chính là ở điểm này. Cho nên muốn hiểu được bài thơ của Thanh Thảo, bạn đọc phải có chút ‘vốn liếng’ về thơ Lorca. Có như vậy mới dễ dàng thâm nhập vào thi phẩm để có thể đồng cảm thậm chí đồng sáng tạo với tác giả. (trích đọc một số bài thơ của Lorca qua bản dịch của Bằng Việt). 3. Chủ đề tư tưởng của tác phẩm được thể hiện qua lời đề từ: Lời đề từ của thi phẩm nhiều khi là chiếc chìa khoá mà tác giả trao cho bạn đọc nhằm mở cánh cửa tìm được con đường khai phá, thâm nhập vào tác phẩm. Nó giúp đọc giả giải mã những ý nghĩa sâu kín của tác phẩm. Vì sao Thanh Thảo lại dùng câu thơ sau để làm lời đề từ cho bài thơ của mình ? " Khi tôi chết hãy chôn tôi với cây đàn’’(3) Cái chết của Lorca không chỉ chấn động lớn đến thế giới lúc bấy giờ mà còn là nguồn cảm hứng mãnh liệt cho nhiều nghệ sĩ bây giờ trong đó có Thanh Thảo. Theo Thanh Thảo ’’cả bài thơ bật lên nhờ một câu thơ này của Lorca dẫn dắt và chính là qua thơ Lorca mà tôi hình dung ra cái chết của Ông’’. Hay nói cách khác đó là cảm ứng chủ đạo của bài thơ. ’’Ông muốn phục sinh cho thời khắc bi tráng đó’’. Dùng câu thơ của Lorca làm lời đề từ, Thanh Thảo muốn thể hiện sự suy ngẫm và xúc cảm của mình về nghệ thuật và cái chết của Lorca. Lorca bơi sang ngang Trên chiếc ghita màu bạc Quân thù có thể giết chết nhà thơ nhưng chúng bất lực trong việc tiêu diệt sức sống của nghệ thuật mà Lorca sáng tạo ra. Nó là bất tử và nhờ vậy Lorca cũng bất tử theo. Phải chăng đó là chủ đề tư tưởng của thi phẩm này ? 4.Nhận xét về bố cục: Như vậy, Đàn ghita của Lorca vừa là những cảm nhận của Thanh Thảo về thơ Lorca vừa viết về cái chết của Lorca. Nội dung ’’kép’’ đó được thể hiện rõ trong bố cục của bài thơ: Hai khổ đầu viết về Lorca qua thơ của chính Lorca và cái chết bi tráng của Ông. Hai khổ tiếp: Suy ngẫm về sức sống của thơ Lorca và cái chết bất tử của Ông. Hai khổ cuối: Thơ Lorca bất tử nên Ông cũng bất tử theo. Lorca từ giã tất cả để làm nên sự sống. Hai nội dung đó lúc đầu còn tách bạch về sau càng ngày càng hoà nhập, càng hoá thân vào nhau để làm nên một ’’cơ thể thơ’’ hoàn chỉnh thống nhất. Đọc bài thơ ta có cảm xúc như được nghe một bản giao hưởng thơ với hai bè: bè cao, thánh thót và bè trầm bi tráng cuối cùng là sự hoà trộn giữa hai bè, để vừa thấy thơ, vừa thấy người, vừa là khúc tri âm vừa khúc tưởng niệm Lorca. Đó tưởng cũng là một nét độc đáo của nội dung thi phẩm. II. Những nét độc đáo về nghệ thuật của bài thơ: Khúc tưởng niệm, khúc tri âm này lại được thể hiện bằng những hình thức rất độc đáo : 1.Bài thơ có dáng dấp như một khúc ca: Không chỉ ’’Thi trong hữu hoạ’’, Thơ phương Đông đề cao ’’thi trung hữu nhạc’’ xem nhạc như phần hồn của thơ. Véclen đại diện của trường thơ tượng trưng phương Tây đòi hỏi “Thơ trước hết là nhạc”. Và Thanh Thảo cũng muốn thơ của mình phải là “những giao hưởng thơ’’ hay ’’ru bích thơ”. Đàn ghi ta của Lorca là thi phẩm rất giầu chất nhạc mà Chu Văn Sơn gọi là một ca khúc thơ. Ngay tên của thi phẩm: Đàn ghi ta... đã gợi chất nhạc rồi. Và không phải ngẫu nhiên, bài thơ lại mở đầu bằng câu: những tiếng đàn bọt nước Tây Ban Nha áo choàng đỏ gắt như một thứ chủ âm cho một nhạc phẩm. Và chạy dọc theo chiều dài bào thơ, liên tiếp gọi những âm thanh của một nhạc phẩm: hát nghêo ngao... tiếng ghi ta nâu... tiếng ghi ta lá xanh... tiếng ghi ta tròn... tiếng ghi ta vòng vòng... tiếng đàn như cỏ mọc hoang... Phép điệp này chạy suốt bài thơ vừa dẫn dắt mạch thơ vừa liên kết các khổ thơ vừa tạo nên độ luyến láy của một bản nhạc. Thú vị và bất ngờ nhát là Thanh Thảo đã “cấy” đã “khảm” vào mạch thơ chuỗi âm thanh li-la li-la li-la Nó như một “cú vê” ghi ta của nhạc công khi đệm cho người hát ca khúc. Chuỗi âm thanh ấy mở đầu- như phần dạo đầu- đánh dấu khoảng ngắt cho người hát bắt đầu trình diễn ca khúc. Rồi chuỗi âm thanh đó lại khép lại bài ca li-la li-la li-la Nó tựa như tiếng đàn cuối cùng tạo dư âm sau khi lời hát đã ngừng. Nó có ý nghĩa như khúc ca của Thanh Thảo tiễn Lorca đi vào bất tử. Ý nghĩa : Không phải ngẫu nhiên, Thanh Thảo lại dụng công tạo cho bài thơ có dánh dấp một ca khúc. Lorca- một thi sĩ lớn-kiêm nhạc sĩ- Lorca thường đi khắp xứ sở như một gã Digan đơn độc mà hát lên những bài thơ của mình. Ông được xem “con hoạ mi Tây Ban Nha”. Cho nên khi viết về Lorca mà dùng hình thức ca khúc thì thật chẳng những gợi hình ảnh Lorca mà còn hợp người, hợp lời tạo sự hoà hợp giữa nội dung và hình thức. Có như vậy mới đáng gọi là tri âm. Chất nhạc ấy nảy sinh, bắt nguồn từ đâu ? Theo Thanh Thảo chính nhạc tính trong nhiều bài thơ của Lorca đã dẫn dắt tôi viết bài thơ này. Thanh Thảo đã dùng lại một vài Theme nhạc trong thơ Lorca và ở một mức độ nào đó, Ông đã thành công. Nhưng theo tôi, chất nhạc đó còn vang lên từ tâm hồn thơ Thanh Thảo khi Ông muốn cất lên lời ca để ca ngợi nhà thơ Tây ban nha vĩ đại này. Sự hoà trộn, vang hưởng của hai nguồn nhạc trên đã làm nên một ca khúc thơ độc đáo. Hiệu quả : Chất nhạc này thực sự đã tạo nên một hình tượng thơ. Tiếng đàn đầy sức ảm ảnh. Nó đã biểu tượng cho nghệ thuật của Lorca và cũng là lời ca ngợi của Thanh Thảo trước một vĩ nhân. 2. Thi ảnh : Những thi ảnh mà Thanh Thảo sử dụng trong bài thơ này đều là những hình ảnh còn đọng lại trong tâm trí của Thanh Thảo sau khi nhà thơ đọc thơ Lorca (qua bản dịch của Hoàng Hưng) và những tác phẩm của Hemmingway viết về đất nước Tây Ban Nha (dĩ nhiên đã được cải biến). Hiệu quả : Những hình ảnh thơ lãng đãng, mơ hồ, mờ ảo ấy đọc kĩ lại thấy chúng gắn kết một cách vô thức với xứ sở Tây Ban Nha, dường như gần xa ám ảnh với cuộc đời, số phận, cái chết của Lorca. Và kỳ diệu thay, với những thi ảnh này, hình tượng Lorca đã hiện lên đậm nét như một thứ tượng đài mà Thanh Thảo dựng lên trang thơ để “tưởng niệm Ông”. Không chỉ có vậy, cái độc đáo của bài thơ này là cách xử lý hình ảnh của Thanh Thảo - xử lý ít nhiều nhuốm màu tượng trưng và siêu thực. (→ Nhà thơ đã sử dụng thành thạo phép tương giao : Ví dụ : tiếng đàn bọt nước →Những hình ảnh thơ ấy được sử dụng như những biểu tượng bộc lộ suy ngẫm và cảm xúc của tác giả : Ví dụ : đường chỉ tay đã đứt dòng sông rộng vô cùng → Những hình ảnh ấy lại được viết theo lối “nghệ thuật sắp đặt” giọt nước mắt vầng trăng long lanh trong đáy giếng giữa chúng chẳng có quan hệ từ - tạo những khoảng trống để bạn đọc liên tưởng, tượng tượng, đồng sáng tác với độc giả, tạo nên những ý nghĩa lấp lánh phong phú. Hay nói cách khác, Thanh Thảo đã xử lý thi ảnh rất gần gũi với cách thể hiện nghệ thuật của Lorca.) Học tập Lorca để viết về Lorca đúng là tri kỉ, tri âm. 3. Bài thơ là sự kết hợp hài hoà giữa tự sự và trữ tình. Mới đọc, bạn đọc bị choáng ngợt bởi chất nhạc của bài thơ, nhưng đọc kỹ ta lại thấy bài thơ được tổ chức, phát triển trên cái trục thống nhất- mang tên tự sự và trữ tình. Nó thể hiện ở kết cấu thi phẩm. Sự kết hợp này còn lặn cả vào từng ngôn từ, từng hình ảnh thơ, từng ý thơ. Nên đọc Đàn ghi ta... khiến người ta nghĩ đến những bài thơ điếu, thơ viếng và cả văn tế trong văn học ở nước ta. Nó giúp ta nghĩ Thanh Thảo dù có cách tân, học tập thơ phương Tây nhưng cái gốc vẫn là nhà thơ Phương Đông. C. PHÂN TÍCH BÀI THƠ I. Hai đoạn đầu : Hình ảnh Lorca hiện lên qua chính thơ Lorca và cái chết bi tráng của Ông. những tiếng đàn bọt nước Tây Ban Nha áo choàng đỏ gắt li-la li-la li-la đi lang thang về miền đơn độc với vầng trăng chếnh choáng trên yên ngựa mỏi mòn Hình ảnh Lorca hiện lên theo lối ấn tượng qua thi ảnh : Đoạn thơ phảng phất chịu ảnh hưởng của chủ nghĩa ấn tượng. Nhà thơ đã “bắn những tia hồi quang” còn đọng lại trong ký ức những hình ảnh đã lặn sâu vào tiềm thức Thanh Thảo khi Ông đọc thơ Lorca và những tác phẩm của Hemingway viêt về xử sở Tây Ban Nha lên trang thơ như áo choàng đỏ gắt- vầng trăng chếnh choáng- yên ngựa mỏi mòn. Những hình ảnh thơ lãng đãng mơ hồ, mờ ảo ấy kì diệu thay lại gắn kết một cách vô thức, một cách tình cờ làm cho người đọc nghĩ tới xứ sở Tây Ban Nha (áo choàng đỏ gắt- nghĩ tới đấu trường-những đấu sĩ- những cuộc đấu bò tót vốn là đặc trưng của Tây Ban Nha) và mường tượng xa gần ám ảnh tới con người, cuộc đời, số phận Lorca. (Đi lang thang về miền đơn độc : gợi hình ảnh Lorca thường thích đi khắp xứ sở như một gã Digan đơn độc mà hát lên những bài thơ của mình. Vầng trăng chếng choáng, Trên yên ngựa mỏi mòn gợi nhớ câu thơ của Lorca “con ngựa đen-vầng trăng đỏ” ). Hay nói cách khác, những hình ảnh thơ ấy giúp ta hình dung ra không khí, không gian rất Tây Ban Nha, thời Lorca sống. Đó cũng là cái nền ảm đảm để xuất hiện hình ảnh Lorca- chàng kị sỹ cô đơn. Những hình ảnh này không chỉ gợi Lorca mà còn có ý nghĩa tượng trưng: đây đâu chỉ là khung cảnh của một đấu trường với cuộc đấu giữa những võ sĩ với bò tót mà còn là một đấu trường đặc biệt của người chiến sĩ Lorca với nền chính trị độc tài, người nghệ sĩ Lorca có khát vọng cách tân nghệ thuật với nghệ thuật già nua cằn cỗi của xử sở Tây Ban Nha. Những hình dung từ : chếnh choáng, mỏi mòn, đơn độc còn gợi hình ảnh Lorca trong cuộc đấu tranh ấy còn cô đơn, đơn độc. Phải chăng đó là bi kịch chung của những người chiến sĩ tiên phong ? Những hình ảnh này còn được Thanh Thảo xử lý theo trường phái tượng trưng : giàu chất biểu tượng và thể hiện theo phép tương giao và nhất là được viết theo lối sắp đặt gợi sự tương phản. những tiếng đàn bọt nước Tây Ban Nha áo choàng đỏ gắt Hai dòng thơ này gợi nên sự tương phản gay gắt : âm thanh nhỏ bé ><hiện thực dữ dội(Chu Văn Sơn). Nó làm ta liên tưởng đến người nghệ sĩ Lorca trong cơn bão cuộc đời, liên tưởng đến người chiến sĩ đấu tranh cho tự do và người cách tân nền nghệ thuật già nua. Trong hoàn cảnh đó, bi kịch đến với Lorca là không thể tránh khỏi. Tóm lại chỉ mấy thi ảnh được thể hiện bằng bút pháp của trường phái ấn tượng, tượng trưng, Thanh Thảo đã giúp ta cảm nhận được một bức tranh thơ: trên bầu trời ảm đạm, lạnh lẽo của đất nước Tây Ban Nha xuất hiện chàng kị sĩ- nghệ sĩ Lorca đơn độc, mòn mỏi như biểu tượng cho người chiến sĩ đấu tranh cho tự do chống lại chế độ độc tài và nhà cách tân nền nghệ thuật già nua. Tấm lòng ngưỡng mộ của Thanh Thảo với Lorca được thể hiện qua nhạc điệu: Đoạn thơ mở đầu này giống như một khúc tiền tấu cho một tráng ca. những tiếng đàn bọt nước. Câu thơ giống như một chủ âm mở đầu cho một ca khúc gợi hình ảnh thơ Lorca một thi sỹ, một nhạc sĩ đang cất lên bài ca : Thú vị và bất ngờ là Thanh Thảo đã ’’cấy’’, đã ’’khảm’’ lên bức tranh thơ một chuỗi âm thanh : li-la li-la li-la gợi một “cú vê” ghi ta của người đệm đàn- chuỗi âm thanh mở đầu này như phần dạo đầu để người hát bắt đầu trình diễn ca khúc. Ý nghĩa : gợi hình ảnh Lorca, dùng lời ca để ca ngợi Lorca, hợp lời, hợp cách. Đó mới là tri âm, đồng thời bộc lộ lòng ngưỡng mộ của Thanh Thảo với nghệ sĩ thiên tài Tây Ban Nha này. Tây Ban Nha hát nghêu ngao bỗng kinh hoàng áo choàng bê bết đỏ Lorca bị điệu về bãi bắn chàng đi như người mộng du Cả bài thơ là những khúc nhạc mơ hồ, những thi ảnh lãng đãng về thơ Lorca viết theo bút pháp tượng trưng siêu thực. Riêng sáu dòng thơ này nhà thơ lại chen mấy dòng tự sự làm cho hình ảnh cái chết của Lorca hiện rõ. Có lẽ Thanh Thảo đã quá xúc động trước cái chết thương tâm của Lorca. Nó làm chấn động mạnh tâm hồn Thanh Thảo và cái chết ấy như hiện rõ mồn một trong tâm trí Thanh Thảo và trên trang thơ Tây Ban Nha bỗng kinh hoàng áo choàng bê bết đỏ. Từ áo choàng đỏ gắt trở thành áo choàng bê bết đỏ. Từ đỏ gắt- gợi ngọn lửa đấu tranh, gợi khát vọng đấu tranh đã chuyển thành bê bết đỏ-gợi màu máu-gợi cái chết thương tâm bi tráng đầy ấn tượng. ’’Tôi không muốn nhìn thấy máu’’ Có lần Lorca đã kêu lên như thế nhưng máu của Lorca đã đổ. Hay nói cách khác : Lorca muốn chết từ tế trên chiếc gường nhà mình, muốn nằm trong đất với cây đàn, thơ, chí ít chàng muốn mình như một đấu sĩ bước vào đấu trường trong cuộc chiến một mất một còn với con bò tót định mệnh- con bò cô đơn với trái tim cao thượng, chàng sẵn sàng chết trước cặp sừng oai hùng của nó. Nhưng chàng không ngờ cái chết lại đến với mình bi thảm thế-lén lút thế-bọn phát xít đã hèn hạ ám hại chàng-chàng đi như người mộng du. Mâu thuẫn giữa hiện thực phũ phàng và tâm trạng của Lorca càng làm tăng thêm tính bi kịch của cuộc đời Lorca và càng làm cho bạn đọc đau đớn và càng thêm kinh bỉ bọn phát xít. II. Hai đoạn giữa : Suy nghĩ về sức sống của thơ Lorca và cái chết bất tử của Ông. tiếng ghi ta nâu bầu trời cô gái ấy tiếng ghi ta lá xanh biết mấy tiếng ghi ta tròn bọt nước vỡ tan tiếng ghi ta ròng ròng máu chảy Tiếng ghi ta (nghệ thuật) được điệp lại và mở đầu những dòng thơ như diễn tả cảm xúc mạnh liệt và đa chiều về thơ Lorca đồng thời khẳng định nội dung phong phú kì diệu của thơ Lorca. Tiếng ghi ta (nghệ thuật của Lorca) lại được viết theo lối sắp đặt trong quan hệ tương phản (sự sống- cái chết, vĩnh hằng-nhỏ nhoi) (nâu-xanh-đỏ) như muốn ngợi ca thơ Lorca là sự biểu hiện những thái cực tương phản của sự sống và của tâm hồn Lorca. Tiếng đàn ghi ta (nghệ thuật của Lorca) lại được diễn tả theo phép tương giao và là những biểu tượng giầu chất triết lí : Tiếng đàn ghi ta nâu, lá xanh : âm thanh đã được cảm nhận qua sắc mầu. Tiếng đàn ghi ta tròn bột nước vỡ tan : âm thanh được cảm nhận qua hình khối. Tiếng đàn ghi ta nâu : gợi nghệ thuật Lorca gắn bó với cuộc đời, thiên nhiên. Bầu trời cô gái ấy : gắn với tình yêu lồng lộng, cao đẹp. Tiếng đàn ghi ta xanh biết mấy : nghệ thuật gắn bó với cuộc sống xanh tươi dù sương gió. tiếng ghi ta tròn bọt nước vỡ tan tiếng ghi ta ròng ròng máu chảy Và nghệ thuật cũng tham gia vào cuộc đấu tranh như những người chiến sĩ nên cũng vỡ tan máu chảy-cao cả bi tráng. Nghệ thuật của Lorca thật phong phú bình dị và cao cả, nhẹ nhàng mà thấm thía, cụ thể mà sâu xa, lãng mạn mà thực tế, siêu thực mà hiện thực. Đó là nghệ thuật bình dị gắn bó với cuộc đời, với tình yêu và cuộc đấu tranh cho sự tiến bộ xã hội nên vô cùng bình dị gần gũi và cũng vô cùng cao cả. Nghệ thuật của Lorca là tiếng nói của cuộc sống và cả cái chết nữa. Thơ tức là người. Qua Thơ Lorca, Thanh Thảo đã làm sống lại con người Lorca. Đó là hình tượng của một con người yêu tha thiết quê hương mình, đất nước mình. Là tâm hồn có một tình yêu thật đẹp, cao rộng- người gắn bó mãnh liệt với thiên nhiên cây cỏ, bầu trời, mặt đất. Đó là người nghệ sĩ có năng lực sáng tạo phi thường, và là người nghệ sĩ-chiến sĩ đã ngã xuống trong cuộc đấu tranh cho tự do và tiến bộ xã hội. không ai chôn cất tiếng đàn tiếng đàn như cỏ mọc hoang giọt nước mắt, vầng trăng long lanh trong đáy giếng . Đã có cách hiểu một cách máy móc: Di chúc của Lorca: “khi tôi chết hãy chôn tôi với cây đàn” thế mà “không ai chôn cất tiếng đàn”. Di chúc của Lorca không người thực hiện (nỗi xót xa của Thanh Thảo). Không ai hiểu, không ai tri âm với Lorca. Lorca muốn sau khi mình qua đời, sự sáng tạo cũng chấm dứt thì hãy chôn nghệ thuật của mình đi để kẻ hậu sinh khỏi bị cái bóng của mình ngăn cản. Đó là đạo đức của một vĩ nhân-sẵn sàng hy sinh dang vọng cá nhân để cộng đồng phát triển. tiếng đàn như cỏ mọc hoang Nghệ thuật thiếu vắng người dẫn đường, vắng bóng người định hướng. Câu thơ là tiếng thở dài, lời nuối tiếc trước cái chết của một nhà cách tân. . Nhưng theo tôi hiểu, với nghệ thuật so sánh tiếng đàn như cỏ mọc hoang là lời ngợi ca nhà thơ đã chết nhưng sức sống của thơ Ông vẫn tiềm tàng bất diệt không gì ngăn cản nổi. Câu thơ là bài ca ca ngợi sức sống mãnh liệt của thơ Lorca(câu này gợi câu nói “Bao giờ hết cỏ nước Nam mới hết người Nam đánh Tây” của Nguyễn Trung Trực, lãnh tụ nghĩa quân chống Pháp. Ông đã dùng sức sống mãnh liệt của cỏ để ví với sức chiến đấu bền bỉ dẻo dai của nhân dân Nam Kỳ). Tác phẩm nghệ thuật là con đẻ của người nghệ sỹ nhưng khi nghệ sỹ đã trao nó cho công chúng thì sự sống chết mất còn là do sức sống của chính tác phẩm quyết định. Nhiều khi trái tim nghệ sỹ đã ngừng đập nhưng nghệ thuật của họ vẫn tồn tại có khi vĩnh hằng (chỉ riêng nghệ thuật có thể đứng ngoài cái chết - Sê đư rin). Tuy nhiên, đỉnh điểm của lời ca ngợi vẫn là hai câu thơ: giọt nước mắt vầng trăng long lanh trong đáy giếng Câu thơ viết theo lối sắp đặt- bị lược bỏ những quan hệ từ làm cho bạn đọc tha hồ liên tưởng, sáng tạo cùng tác giả. Có bạn giải thích câu thơ ca ngợi thơ Lorca- tiếng nói của tình yêu và cái đẹp- đẹp như ngọc ngà, lung linh như ánh sáng sẽ tồn tại mãi mãi trong tâm hồn bạn đọc. Có người lại muốn hiểu: nỗi xót thương (giọt nước mắt) của Thanh Thảo trước vầng trăng Lorca (hiện tượng vầng trăng chếng choáng ở khổ đầu đã vỡ ra nhoè lệ). Có bạn nghĩ Lorca bị quẳng xuống giếng để phi tang giờ đây sáng lên long lanh trong ý thơ Lorca như vầng trăng sáng là hình ảnh của cuộc đời trường cửu vĩnh hằng dưới tầng tầng nước phủ soi sáng mãi với đời. Theo Chu Văn Sơn thì cặp thơ này, bạn đọc có thể hiểu theo nhiều mối quan hệ: giọt nước mắt (và) vầng trăng → đẳng lập giọt nước mắt (như) vầng trăng → so sánh giọt nước mắt (của) vầng trăng → sở hữu giọt nước mắt (là) vầng trăng → đồng nhất tạo nên nhiều nghĩa phong phú-đó là sự hàm súc. Tôi nghĩ nước mắt biểu tượng cho tình thương, cho sự tri âm. Vầng trăng biểu tượng cho nghệ thuật (của Lorca). Hai câu thơ khẳng định quân thù dù quẳng xác Lorca xuống giếng để phi tang nhưng tình yêu và cái đẹp trong thơ Lorca đã kết thành thứ ánh sáng kì ảo vĩnh hằng trong tâm hồn các thế hệ sau. III. Hai khổ cuối: Thơ Lorca bất tử nên Ông cũng bất tử theo. Lorca từ giã tất cả để làm nên sự sống. đường chỉ tay đã đứt dòng sông rộng vô cùng Lorca bơi sang ngang trên chiếc ghi ta màu bạc Đường chỉ tay đã đứt như biểu tượng cho thái độ chấp nhận định mệnh như một quy luật phũ phàng. Định mệnh hữu hạn đặt dấu chấm hết cho số phận một con người. Dòng sông rộng vô cùng là biểu tượng cho dòng sông số phận cũng là ranh giới giữa cuộc sống và cái chết, dòng sông vô hạn của thực tại và hư vô. Chiếc ghi ta màu bạc là biểu tượng cho cái đẹp của nghệ thuật. Nó trở thành con thuyền chở Lorca sang ngang đi vào cõi siêu sinh bất tử. Thanh Thảo tôn vinh thơ Lorca bất tử nên người sáng tạo nên nó cũng bất tử theo. chàng ném lá bùa vào cô gái Di gan vào xoáy nước Là bùa là biểu tượng cho cái đẹp huyền bí có thể trấn an mọi xoáy nước hung dữ thì trái tim Ông biểu tượng cho tình yêu có thể giúp tâm hồn bạn đọc xao động không yên. chàng nén trái tim mình vào im lặng bất chợt li-la li-la li-la Lorca đã mang cái đẹp, tình yêu đến giáp mặt với sự chết hoà vào sự chết để mở ra những nẻo đường kỳ ảo cho cuộc sống, cho tâm hồn con người (Thanh Thảo). Nhà thơ đã ươm những hạt giống thơ của mình vào tận trong lòng sự chết để cuộc sống có thể nở hoa. li-la li-la li-la Chuỗi ân thanh kết thúc bài thơ là sự giao thoa giữa thanh âm và thi ảnh. Nó không chỉ gợi một cú vê ghi ta vang vọng sau khi lời ca đã ngừng mà còn gợi hoa Tử đinh hương- loài hoa có màu tím ngắt được người phương Tây ưu chuộng. Chuỗi âm thanh liên tiếp gợi hình ảnh những đoá hoa Tử đinh hương với những bông nở liên tiếp. Đó là hoa của Thanh Thảo, hoa của người đời dâng trước tượng đài Lorca, hay đó là những đoá hoa thể hiện sự sống đang nảy nở từ cái chết đau thương của nhà thi sĩ hay là những đoá hoa thể hiện sự sống bất diệt của nghệ thuật Lorca. D. KÊT LUẬN 1. Bài Đàn ghi ta của Lorca quả là có cách thể hiện mới mẻ hiện đại nhưng đọc kỹ ta thấy nó cũng giản dị như nhiều kiệt tác khác (cái đẹp chính là sự giản dị, giản dị là bà chị của thiên tài). Nó giản dị ở nội dung và cũng giản dị cả cách thể hiện nữa. Nó khẳng định thơ Việt Nam có thể tiếp cận và học tập cách thể hiện phương Tây trên cơ sở giữ được bản sắc văn hoá phương Đông. 2. Có lần Thanh Thảo đã nói: “Phần tích diện, phần thu góp là cả một quá trình nhưng sáng tạo là khoảng khắc’’. Tôi nghĩ đàn ghi ta của Lorca chính là khoảng khắc xuất thần thăng hoa của tâm hồn thi sỹ như Ông đã tâm sự”. Bài đàn ghi ta được viết liền một mạch trong khoảng thời gian rất ngắn sau khi đàm đạo về thơ Lorca với vài người bạn tâm đắc(4). (1) : Xin nói thêm về mục đích tôi viết bài này : - Để thể hiện sự tri âm với Thanh Thảo của một độc giả yêu thơ và của một giáo viên dạy văn. - Để gửi tới tác giả ngữ văn 12 sách giáo viên và Cục khảo thí Bộ giáo dục và Đào tạo để tham khảo. - Để kính tặng Tổ văn trường chuyên Hà Nội Amstesdam cùng tất cả các bạn đồng nghiệp đang và sẽ dạy văn 12 trên toàn quốc. - Để các em yêu bài thơ này của Thanh Thảo có thêm một tài liệu chính xác và sâu sắc nhằm có đủ tri thức để làm bài nhất là trong các kỳ thi. Tôi rất mong mỏi, trân trọng, học tập, tiếp thu và sãn sàng trao đổi với mọi ý kiến phê bình bài giảng này. Xin được cảm ơn. (2) : Sách Ngữ văn 12 (cơ bản) cho rằng : ‘‘bài thơ Đàn ghi ta của Lorca ít nhiều nhuốm màu sắc tượng trưng siêu thực mà Thanh Thảo học tập ở chính Lorca’’. Vì thế ta cũng cần nắm một cách khái quát về hai trường phái thư hiện đại này. Trong thơ hiện đại phương Tây, dòng thơ tượng trung và siêu thực là những trào lưu n