Bài giảng Ngữ văn Lớp 6 - Bài 5: Từ nhiều nghĩa và hiện tượng chuyển nghĩa của từ - Năm học 2020-2021 - Ngô Thị Thủy

NhiÖt liÖt chµo mõngc¸c thÇy gi¸o - c« gi¸ovÒ dù giê th¨m lípTừ nhiều nghĩa và hiện tượng chuyển nghĩa của từGiáo viên: Ngô Thị ThủyTrường THCS Long BiênNăm học 2020 - 2021TiÕt 20. Tõ nhiÒu nghÜa vµ hiÖn t­Ưîng chuyÓn nghÜa cña tõ I. Tõ nhiÒu nghÜa 1. VÝ dô C¸i gËy cã mét ch©nBiÕt gióp bµ khái ng·.ChiÕc com-pa bè vÏCã ch©n ®øng, ch©n quay.C¸i kiÒng ®un hµng ngµyBa ch©n xoÌ trong löa.Ch¼ng bao giê ®i c¶Lµ chiÕc bµn bèn ch©n.Riªng c¸i vâng Tr­êng S¬nKh«ng ch©n, ®i kh¾p n­íc. (Vò QuÇn Ph­¬ng)Nh÷ng c¸i ch©nEm hãy cho biết có mấy sự vật có chân được nhắc tới trong bài thơ?Trong bài thơ có mấy sự vật không có chân?a. VÝ dô 1:TiÕt 20. Tõ nhiÒu nghÜa vµ hiÖn tƯ­îng chuyÓn nghÜa cña tõ I. Tõ nhiÒu nghÜa 1. VÝ dô C¸i gËy cã mét ch©nBiÕt gióp bµ khái ng·.ChiÕc com-pa bè vÏCã ch©n ®øng, ch©n quay.C¸i kiÒng ®un hµng ngµyBa ch©n xoÌ trong löa.Ch¼ng bao giê ®i c¶Lµ chiÕc bµn bèn ch©n.Riªng c¸i vâng Tr­êng S¬nKh«ng ch©n, ®i kh¾p n­íc. (Vò QuÇn Ph­¬ng)Nh÷ng c¸i ch©n Sự vật có chân: cái gậy, chiếc compa, cái kiềng, chiếc bàn. - Sự vật không có chân: cái võng. * Nhận xét :a. VÝ dô 1:TiÕt 20. Tõ nhiÒu nghÜa vµ hiÖn t­Ưîng chuyÓn nghÜa cña tõ I. Tõ nhiÒu nghÜa = > Tõ “ ch©n” lµ tõ cã nhiÒu nghÜa1. VÝ dô :- §«i ch©n cña anh bé ®éi ®i kh¾p n­íc.- Ch©n mÌo cã mãng vuèt rÊt s¾cBé phËn d­íi cïng cña c¬ thÓ ng­êi, ®éng vËt dïng ®Ó ®i ®øngb. VÝ dô 2: Sự vật có chân: cái gậy, chiếc compa, cái kiềng, chiếc bàn. Bé phËn d­íi cïng cña mét sè ®å vËt cã t¸c dông n©ng ®ì c¸c bé phËn kh¸c* Ngoµi ra cßn mét sè tæ hîp chøa tõ “ch©n”: ch©n t­êng, ch©n nói, ch©n m©y... Bé phËn d­íi cïng cña sè sù vËt tiÕp gi¸p vµ b¸m chÆt vµo mÆt nÒna. VÝ dô 1:TiÕt 20. Tõ nhiÒu nghÜa vµ hiÖn t­Ưîng chuyÓn nghÜa cña tõ I. Tõ nhiÒu nghÜa 1. VÝ dô :Em h·y cho biÕt nghÜa cña mét sè tõ sau? Bót: ®å dïng ®Ó viÕt, vÏS«ng c¸i:s«ng lín ®æ th¼ng ra biÓnTãc thÒ:tãc cña ng­êi con g¸i ch­a dµi, míi chÊm ngang vaiTái t©y:loµi rau thuéc lo¹i tái, nh­ng lín h¬n tái, ¨n ®­îc c¶ l¸ lÉn cñNhËn xÐtTõ cã mét nghÜaTiÕt 20. Tõ nhiÒu nghÜa vµ hiÖn t­Ưîng chuyÓn nghÜa cña tõ I. Tõ nhiÒu nghÜa 1. VÝ dô :2. Bµi häcSau khi t×m hiÓu nghÜa cña c¸c tõ: ch©n, bót, s«ng c¸i, tãc thÒ, tái t©y, em cã nhËn xÐt g× vÒ nghÜa cña tõ?=> Tõ cã thÓ cã mét nghÜa hay nhiÒu nghÜa.TiÕt 20. Tõ nhiÒu nghÜa vµ hiÖn t­Ưîng chuyÓn nghÜa cña tõ I. Tõ nhiÒu nghÜa 1. VÝ dô :2. Bµi häc=> Tõ cã thÓ cã mét nghÜa hay nhiÒu nghÜa. Em lÊy vÝ dô vÒ tõ nhiÒu nghÜa?MòiChØ bé phËn c¬ thÓ ng­êi, ®éng vËt.VD: Mòi ng­êi, mòi hæ ChØ bé phËn phÝa tr­íc cña ph­¬ng tiÖn giao th«ng ®­êng thuû. VD: Mòi tµu, mòi thuyÒn . . . ChØ bé phËn nhän s¾c cña vò khÝ. VD: Mòi dao, mòi lª . . . ChØ bé phËn cña l·nh thæ. VD: Mòi NÐ, mòi Cµ Mau.. . TiÕt 20. Tõ nhiÒu nghÜa vµ hiÖn t­Ưîng chuyÓn nghÜa cña tõ I. Tõ nhiÒu nghÜa II. HiÖn t­îng chuyÓn nghÜa cña tõ 1. Ví dụ: (1)Bé phËn d­íi cïng cña c¬ thÓ ng­êi, ®éng vËt dïng ®Ó ®i ®øng. Vd: ch©n ®au, ch©n mÌo, ch©n hæ...(2)Bé phËn d­íi cïng cña cña mét sè ®å vËt cã t¸c dông n©ng ®ì c¸c bé phËn kh¸c. Vd: ch©n bµn, ch©n ghÕ, ch©n kiÒng....(3)Bé phËn d­íi cïng cña sè sù vËt tiÕp gi¸p vµ b¸m chÆt vµo mÆt nÒn. Vd: ch©n nói, ch©n t­êng, ch©n cét* NhËn xÐt: Nghĩa của từ “chân”: NghÜa gècNghÜa chuyÓnHiÖn t­îng chuyÓn nghÜa cña tõTiÕt 20. Tõ nhiÒu nghÜa vµ hiÖn tƯ­îng chuyÓn nghÜa cña tõ I. Tõ nhiÒu nghÜa 1. VÝ dô :II. HiÖn t­îng chuyÓn nghÜa cña tõ 2. Bµi häc - ChuyÓn nghÜa lµ hiÖn t­îng thay ®æi nghÜa cña tõ, t¹o ra nh÷ng tõ nhiÒu nghÜa. Trong tõ nhiÒu nghÜa cã:+ Nghĩa gốc là nghĩa xuất hiện từ đầu, làm cơ sở để hình thành các nghĩa khác.+ Nghĩa chuyển là nghĩa được hình thành trên cơ sở của nghĩa gốc.TiÕt 20. Tõ nhiÒu nghÜa vµ hiÖn tƯ­îng chuyÓn nghÜa cña tõ I. Tõ nhiÒu nghÜa II. HiÖn t­îng chuyÓn nghÜa cña tõ C¸i gËy cã mét ch©nBiÕt gióp bµ khái ng·.ChiÕc com-pa bè vÏCã ch©n ®øng, ch©n quay.C¸i kiÒng ®un hµng ngµyBa ch©n xoÌ trong löa.Ch¼ng bao giê ®i c¶Lµ chiÕc bµn bèn ch©n.Riªng c¸i vâng Tr­êng S¬nKh«ng ch©n, ®i kh¾p n­íc. (Vò QuÇn Ph­¬ng)Nh÷ng c¸i ch©nTh«ng th­êng, trong c©u, tõ chØ cã mét nghÜa nhÊt ®Þnh. Tuy nhiªn trong mét sè tr­êng hîp tõ cã thÓ ®­îc hiÓu ®ång thêi theo c¶ nghÜa gèc lÉn nghÜa chuyÓnBµi th¬ “Nh÷ng c¸i ch©n” tõ ch©n ®­îc dïng víi nghÜa nµo?Tõ “ch©n” trong bµi th¬ ®­îc dïng víi nghÜa chuyÓn.TiÕt 20. Tõ nhiÒu nghÜa vµ hiÖn t­Ưîng chuyÓn nghÜa cña tõ I. Tõ nhiÒu nghÜa 1. VÝ dô :II. HiÖn t­îng chuyÓn nghÜa cña tõ 2. Bµi häc - ChuyÓn nghÜa lµ hiÖn t­îng thay ®æi nghÜa cña tõ t¹o ra nh÷ng tõ nhiÒu nghÜa. Trong tõ nhiÒu nghÜa cã:+ Nghĩa gốc là nghĩa xuất hiện từ đầu, làm cơ sở để hình thành các nghĩa khác.+ Nghĩa chuyển là nghĩa được hình thành trên cơ sở của nghĩa gốc.- Th«ng th­êng, trong c©u, tõ chØ cã mét nghÜa nhÊt ®Þnh. Tuy nhiªn trong mét sè tr­êng hîp tõ cã thÓ ®­îc hiÓu ®ång thêi theo c¶ nghÜa gèc lÉn nghÜa chuyÓnTiÕt 20. Tõ nhiÒu nghÜa vµ hiÖn tƯ­îng chuyÓn nghÜa cña tõ I. Tõ nhiÒu nghÜa II. HiÖn t­îng chuyÓn nghÜa cña tõ Bµi tËpNèi cét A víi cét B t­¬ng øng víi c¸c nghÜa cña tõ “xu©n”Mïa ®Çu n¨m vµo th¸ng giªng, th¸ng 2, th¸ng 3 ©m lÞchCét ACét BSù t­¬i ®ÑpChØ tuæi cña con ng­êiChØ sù trÎ trung, tuæi trÎ Mïa xu©n lµ tÕt trång c©yLµm cho ®Êt n­íc cµng ngµy cµng xu©n¤ng Êy n¨m nay h¬n 60 xu©nTuæi xu©n ch¼ng tiÕc s¸ chi b¹c ®ÇuTiÕt 20. Tõ nhiÒu nghÜa vµ hiÖn t­Ưîng chuyÓn nghÜa cña tõ I. Tõ nhiÒu nghÜa II. HiÖn t­îng chuyÓn nghÜa cña tõ 1. VÝ dô :2. Bµi häc 3. L­u ý - Gi÷a c¸c nghÜa cña tõ nhiÒu nghÜa bao giê còng cã c¬ së ng÷ nghÜa chung.VD: Tõ “ ch©n” cã ®iÓm chung lµ bé phËn d­íi cïng tiÕp xóc víi ®Êt.CÇn ph©n biÖt tõ nhiÒu nghÜa víi tõ ®ång ©m:Tõ ®ång ©m c¸c nghÜa kh«ng liªn quan ®Õn nhau (chØ gièng nhau vÒ ng÷ ©m)VÝ dô:Bµn(1) häc cña t«i lµm b»ng gç xoan.Bè t«i ®ang bµn(2) c«ng viÖc§éi tuyÓn ViÖt Nam th¾ng ®éi tuyÓn Lµo 4 bµn(3)Bµn(1): §å dïng th­êng lµm b»n gç, mÆt ph¼ng, cã ch©n ®Ó bµy vËt dông, häc tËp.Bµn(2): Trao ®æi ý kiÕn vÒ viÖc g× ®ãBµn(3): LÇn ®­a bãng vµo l­íi ®Ó tÝnh ®­îc thua.TiÕt 20. Tõ nhiÒu nghÜa vµ hiÖn t­Ưîng chuyÓn nghÜa cña tõ I. Tõ nhiÒu nghÜa II. HiÖn t­îng chuyÓn nghÜa cña tõ 1. VÝ dô :2. Bµi häc 3. L­u ý* Ph©n biÖt tõ nhiÒu nghÜa vµ tõ ®ång ©mTõ nhiÒu nghÜaTõ ®ång ©mC¸c nghÜa cña tõ ph¶i cã mèi liªn hÖ víi nhau (cã nÐt gièng nhau)C¸c nghÜa kh«ng liªn quan ®Õn nhau (chØ gièng nhau vÒ ng÷ ©m)* Tõ nhiÒu nghÜa ph¶i ®­îc ®Æt trong hoµn c¶nh, t×nh huèng, c©u v¨n cô thÓ.TiÕt 20. Tõ nhiÒu nghÜa vµ hiÖn tƯ­îng chuyÓn nghÜa cña tõ I. Tõ nhiÒu nghÜa II. HiÖn t­îng chuyÓn nghÜa cña tõ III. LuyÖn tËp Bµi tËp 1: H·y t×m ba tõ chØ bé phËn c¬ thÓ ng­êi vµ kÓ ra mét sè vÝ dô vÒ sù chuyÓn nghÜa cña tõ?®Çu- PhÇn trªn nhÊt cña c¬ thÓ ng­êi hay phÇn tr­íc cña th©n loµi vËt, cã chøa hÖ thÇn kinh trung ­¬ng, phÇn lín gi¸c quan.VD: ®au ®Çu, nhøc ®Çu- ChØ bé phËn ë trªn cïng, ®Çu tiªn VD: ®Çu danh s¸ch, ®Çu b¶ng . . . - Lµ bé phËn quan träng nhÊt. VD: ®Çu ®µn, ®Çu ®¶ng. . . TiÕt 20. Tõ nhiÒu nghÜa vµ hiÖn t­Ưîng chuyÓn nghÜa cña tõ I. Tõ nhiÒu nghÜa II. HiÖn t­îng chuyÓn nghÜa cña tõ III. LuyÖn tËp Bµi tËp 2. Dïng bé phËn cña c©y cèi ®Ó chØ bé phËn cña c¬ thÓ ng­êi?- L¸: - Qu¶: - Bóp: l¸ phæi, l¸ gan, l¸ l¸ch, l¸ mì. qu¶ tim, qu¶ thËn Bóp ngãn tay.TiÕt 20. Tõ nhiÒu nghÜa vµ hiÖn t­Ưîng chuyÓn nghÜa cña tõ I. Tõ nhiÒu nghÜa II. HiÖn t­îng chuyÓn nghÜa cña tõ III. LuyÖn tËp Bµi tËp 3. D­íi ®©y lµ mét sè hiÖn t­îng chuyÓn nghÜa cña tõ tiÕng ViÖt. H·y t×m thªm trong mçi hiÖn t­îng chuyÓn nghÜa ®ã ba vÝ dô minh ho¹.a. ChØ sù vËt chuyÓn thµnh chØ hµnh ®éng:c©n muèi  muèi d­ab. ChØ sù hµnh ®éng chuyÓn thµnh chØ ®¬n vÞ:+ §ang gãi b¸nh  ba gãi b¸nh C¸i c­a  c­a gç, c¸i cuèc  cuèc ®Êt,+ §ang bã lóa  g¸nh ba bã lóa, + §ang n¾m c¬m  ba n¾m c¬mTiÕt 20. Tõ nhiÒu nghÜa vµ hiÖn t­Ưîng chuyÓn nghÜa cña tõ III. LuyÖn tËp Bµi tËp 4: Đọc đoạn trích dưới đây và trả lời câu hỏi: a. Tác giả đoạn trích nêu lên mấy nghĩa của từ “Bụng”? đó là những nghĩa nào? Em có đồng ý với tác giả không?a1: Bộ phận cơ thể người hoặc động vật chứa dạ dày, ruột.a3: Phần phình to ở giữa một số vật. VD: Bụng chânb. Nghĩa của từ “ Bụng”a2: BiÓu t­îng cña ý nghÜa s©u kÝn, kh«ng béc lé ra dèi víi ng­êi, viÖc nãi chung.Nghĩa của a1Nghĩa của a2Nghĩa của a3- ¨n cho Êm bông:- Anh Êy tèt bông: - Ch¹y nhiÒu, bông ch©n rÊt s¨n ch¾c: DÆn dß- Häc thuéc ghi nhí SGK- Lµm c¸c bµi tËp trong s¸ch bµi tËp- §äc tr­íc bµi Ch÷a lçi dïng tõc¸m ¬n c¸c thÇy gi¸o, c« gi¸o vµ c¸c em ®· tham dù tiÕt häc nµy!