Chuyên đề Sử dụng bản đồ tư duy có hình ảnh trực quan trong dạy học vật lý 9

CHUYÊN ĐỀ SỬ DỤNG BẢN ĐỒ TƯ DUY CÓ HÌNH ẢNH TRỰC QUAN TRONG DẠY HỌC VẬT LÝ 9 1. Sö dông b¶n ®å t­ duy cã h×nh ¶nh trùc quan trong d¹y häc tiÕt tæng kÕt ,«n tËp kiÕn thøc Sau mỗi chương, mỗi phần, gi¸o viªn cần phải tổng kết, ôn tập, hệ thống hóa kiến thức cho häc sinh trước khi các em làm bài tập, làm bài kiểm tra chương, kiểm tra học kì. Tổng kết, ôn tập, hệ thống hoa kiến thức là việc làm bắt buộc không thể thiếu với gi¸o viªn vật lí. Tuy nhiên không ít các tiết ôn tập củng cố đã không được gi¸o viªn chú ý. Một số gi¸o viªn thường cho häc sinh nhắc lại một vài định luật, một vài công thức, chữa một vài bài tập, thế là xong. Với cách dạy như thế, häc sinh không nắm được một cách khái quát kiến thức chương đó, không để lại một dấu ấn đáng nhớ nào và vì thế kiến thức các em nắm được không sâu sắc và chỉ nhớ được láng máng vài bài tập về chương đó. Với thế mạnh của b¶n ®å t­ duy cã h×nh ¶nh trùc quan là kiến thức được hệ thống dưới dạng sơ đồ cã h×nh ¶nh minh häa, các đường nối là sự diễn tả mạch lôgic kiến thức hoặc các mối quan hệ nhân quả hay quan hệ tương đương. Cộng thêm màu sắc của các đường nối, màu sắc của các đơn vị kiến thức, sẽ giúp häc sinh nhìn thấy "Bức tranh tổng thể"cả một phần kiến thức đã học. Có nhiều cách xây dựng b¶n ®å t­ duy cã h×nh ¶nh trùc quan trong tiết ôn tập, củng cố. + Cách 1: Thông thường gi¸o viªn cho một số câu hỏi và bài tập để häc sinh chuẩn bị ở nhà. Trong tiết ôn tập, củng cố, gi¸o viªn hướng dẫn häc sinh tự lập b¶n ®å t­ duy , sau đó cho häc sinh trao đổi kết quả với nhau và sau cùng đối chiếu với b¶n ®å t­ duy cã h×nh ¶nh trùc quan do gi¸o viªn lập ra. Từng em có thể bổ sung hay sửa lại b¶n ®å t­ duy của mình và coi đó là tài liệu ôn tập của chính mình. + Cách 2 : Gi¸o viªn cho häc sinh tự lập b¶n ®å t­ duy ôn tập, củng cố chương ở nhà, coi đó là một bài tập cần thực hiện. Sau đó gi¸o viªn thu lại, phân loại, nhận xét, đánh giá và giới thiệu một số b¶n ®å t­ duy cã h×nh ¶nh trùc quan tương đối hợp lí và đẹp để cả lớp tham khảo tõ ®ã cñng cè vµ kh¾c s©u kiÕn thøc. + Cách 3: Gi¸o viªn lập b¶n ®å t­ duy mở. Trong giờ ôn tập, củng cố, gi¸o viªn chỉ vẽ một số nhánh chính, thậm chí không đủ nhánh, hoặc thiếu (hoặc thừa) thông tintrong tiết học đó, gi¸o viªn yêu cầu häc sinh tự bổ sung, thêm hoặc bớt thông tin để cuối cùng toàn lớp lập được một b¶n ®å t­ duy ôn tập, củng cố kiến thức chương đó tương đối hoàn chỉnh và hợp lí. Với cách làm này sẽ lôi cuốn được sự tham gia của häc sinh (Suy nghĩ nhiều hơn, trao đổi nhiều hơn, tranh luận nhiều hơn) và giờ ôn tập tổng kết chương sẽ không tẻ nhạt và có chất lượng . + Cách 4: Chia nhóm và từng nhóm lập b¶n ®å t­ duy. Tiếp đó, các nhóm lên trình bày b¶n ®å t­ duy của nhóm, các nhóm khác nhận xét về các mÆt như sau: - Nội dung cơ bản cần ôn tập tổng kết kiến thức trong chương đã đủ chưa? Còn thiÕu kiến thức nào không ? - Cách trình bày đã hợp lí chưa ? Vị trí của các thông tin như thế nào? Thông tin nào đặt ở vị trí hiển thị? Thông tin nào, ¶nh minh häa nµo nên đưa vào phần Notes (chỉ khi nào dùng đến thì đưa con trỏ vào biểu tượng và thông tin thêm đó mới hiện ra) - Cấu trúc của b¶n ®å t­ duy đã hợp lí chưa? - Màu sắc sử dụng và hình ảnh minh họa đã hợp lí chưa? Đã chú ý làm nổi bật nội dung kiến thức cơ bản chưa? - Nhìn tổng thể có hợp lí không, có hấp dẫn được người học không? Với các cách lập b¶n ®å t­ duy như trên, chắc chắn giờ ôn tập, củng cố kiến thức sẽ tạo được hứng thú học tập cho các em học sinh và hoạt động dạy học sẽ mang lại hiệu quả cao. Ví dụ Tiết 43 – Tổng kết chương II – Điện từ học Ý tưởng sư phạm khi lập b¶n ®å t­ duy cã h×nh ¶nh trùc quan này lµ giúp häc sinh có cách nhìn khái quát các kiến thức vµ ghi nhí mét c¸ch s©u nhÊt trong chương Điện từ học sau khi các em đã học xong chương này. Cách lập : B¶n ®å t­ duy trên cơ sở hệ thống các câu hỏi ôn tập đã cho häc sinh chuẩn bị trước ở nhà, gi¸o viªn có thể lập b¶n ®å t­ duy trước ở nhà. Trên lớp, gi¸o viªn sử dụng b¶n ®å t­ duy đó với phương pháp cho xuất hiện dần dần các kiến thức từ nhánh chính đến các nhánh con và các hình ảnh minh họa bằng cách “dấu” các nhánh con và cho xuất hiện theo ý tưởng xây dựng và tiến trình bài giảng của cá nhân mình. Theo tôi, gi¸o viªn có thể xuất phát từ nhánh Nam châm vĩnh cửu trước, víi h×nh ¶nh ®­îc minh häa là nam châm häc sinh tự hiểu được ®Æc ®iÓm cña c¸c nam châm lµ có 2 cực Bắc , Nam đồng thời nói lên sự tương tác giữa 2 nam châm. Tiếp theo là lập b¶n ®å t­ duy nhánh Từ trường. Th«ng qua h×nh ¶nh ®­a ra häc sinh sẽ trả lời được từ trường là gì? Và cách nhận biết từ trường Tương tự, gi¸o viªn cho lập nhánh về đường sức từ với 3 hình ảnh đã được đưa ra học sinh sẽ phân biệt đường sức từ của thanh nam châm thẳng và của ống dây để từ đó đi đến quy tắc nắm tay phải. Tiếp theo là c¸c nhánh chÝnh Sự nhiễm từ của sắt và thép; ứng dông của nam châm ; Lực điện từ; động cơ điện một chiều . cïng víi c¸c h×nh ¶nh minh häa häc sinh tù ®iÒn c¸c kiÕn thøc vµ liªn hÖ thùc tÕ th«ng qua vÝ dô. Gi¸o viªn kiÓm tra tÝnh chÝnh x¸c c¸c kiÕn thøc của häc sinh b»ng c¸ch ®­a con trá vÒ c¸c vÞ trÝ ®¸nh dÊu Èn hiÖn néi dung cã trªn b¶n ®å t­ duy. Qua c¸c h×nh ¶nh minh häa sÏ kh¬i dËy trÝ tß mß, ãc s¸ng t¹o cña häc sinh. §Æc biÖt lµ sù t­ëng tượng , t­ duy h×nh ¶nh trùc quan ®Ó nh×n ra kiÕn thøc chÝnh v× vËy mµ c¸c em th­êng nhí rÊt l©u. 2. Sö dông b¶n ®å t­ duy cã h×nh ¶nh trùc quan trong d¹y häc kiÕn thøc míi. Trªn thùc tÕ, trong tiÕt d¹y häc kiÕn thøc míi hÇu hÕt gi¸o viªn ®Òu ®­a ra cho häc sinh l­îng kiÕn thøc ®óng , ®ñ theo ch­¬ng tr×nh gi¶m t¶i vµ chuÈn kiÕn thøc kû n¨ng cña tiÕt häc. Nh­ng lµm g× ®Ó c¸c em nhí ®­îc kiÕn thøc ®ã l©u vµ liªn hÖ tèt víi thùc tiÔn, l¹i lµ mét vÊn ®Ò mµ Ýt gi¸o viªn lµm ®­îc. Bëi hÇu hÕt c¸c em chØ nhí ®­îc khi ë tiÕt häc vµ quªn ngay sau ®ã . §iÒu nµy mét phÇn do c¸c em ch­a cã mét c¸ch ghi nhí theo l«gich vµ trong tiÕt häc gi¸o viªn ch­a ®­a ra ®­îc nh÷ng h×nh ¶nh minh häa cho kiÕn thøc nh»m t¹o Ên t­îng m¹nh cho c¸c em ®Ó t¨ng kh¶ n¨ng ghi nhí .Víi tiÕt d¹y häc kiÕn thøc míi b¶n ®å t­ duy cã h×nh ¶nh trùc quan th­êng ®­îc lËp nh­ sau: Mục tiêu bài học được cô đọng trong một từ khóa cã hình ảnh đặt ở trung tâm. Gi¸o viªn hướng dẫn häc sinh lần lượt vẽ các nhánh theo tiến trình hình thành kiến thức bài học mới, kết hợp với các phương pháp: trực quan, thảo luận nhóm, gợi mở - vấn đáp... để giúp häc sinh tự khám phá kiến thức mới. Từ mỗi nhánh lại triển khai các nhánh phụ, mỗi nhánh phụ lại đi sâu khai thác những kiến thức mới và cụ thể hơn Nhìn vào b¶n ®å t­ duy , häc sinh sẽ nhìn thấy bức tranh tổng thể kiến thức vừa học một cách dễ dàng. VÝ dô : TiÕt 45 Thấu kính hội tụ Gi¸o viªn phối hợp các ph­¬ng ph¸p để dẫn dắt häc sinh xây dựng từng thành phần kiến thức và cuối cùng được một b¶n ®å t­ duy cã h×nh ¶nh trùc quan về bài học mới này như sau: Trung tâm của bản đồ là từ khóa Thấu kính hội tụ. Từ trung tâm đó gi¸o viªn cho häc sinh quan s¸t Thấu kính hội tụ và vẽ ra các nh¸nh đầu tiên là Nhận biết thấu kính hội tụ và đặc điểm của thấu kính hội tụ các em thảo luận nhóm để tìm ra đặc điểm và các cách nhận biết thấu kính hội tụ . TiÕp theo gi¸o viªn cho häc sinh thùc hµnh quan s¸t đường truyền của các tia sáng đặc biệt qua thấu kính vµ vÏ nh¸nh chÝnh thø 3 lµ Các khái niệm với c¸c nh¸nh con Trục chính ; quang tâm ; tiêu điểm cïng h×nh ¶nh thÓ hiÖn các khái niệm đó . Sau ®ã gi¸o viªn cho các hình ảnh ở phần ứng dụng hiện lên ®Ó häc sinh th¶o luËn và điền vào các nhánh con của phần ứng dụng , từ đó các em liên hệ về thấu kinh hội tụ có trong thực tế. Gi¸o viªn cho häc sinh quan s¸t kh¸i qu¸t kiÕn thøc qua b¶n ®å t­ duy võa hoµn thµnh. B»ng phÇn mÒm tr×nh diÔn, gi¸o viªn cã thÓ cho häc sinh cñng cè, ghi nhí kiÕn thøc b»ng c¸ch cho Èn hÕt kªnh ch÷, chØ ®Ó l¹i h×nh ¶nh cho häc sinh tù tr×nh bµy. Th«ng qua h×nh ¶nh trùc quan, häc sinh sÏ ghi nhí kiªn thøc bµi häc tốt hơn 3. Kết luận Qua thực tế giảng dạy, tôi thấy với cách thể hiện gần như là một cơ chế hoạt động của bộ não, bản đồ tư duy cã h×nh ¶nh trùc quan sẽ giúp giáo viên sáng tạo hơn trong khi tái hiện kiến thức, tiết kiệm hơn trong quá trình tìm tư liệu và thiết kế bài soạn. Ngoài ra, bản đồ tư duy cã h×nh ¶nh trùc quan không chỉ ghi nhớ tốt bài học mà còn giúp häc sinh nhìn thấy được một bức tranh tổng thể của hệ thống bài giảng. Bản đồ này còn có chức năng tổ chức và phân loại suy nghĩ của con người theo từng cấp độ khác nhau. §Æc biÖt VËt lÝ lµ mét m«n khoa häc thùc nghiÖm ®ßi hái ph¸t huy cao ®é tÝnh tÝch cùc, ®éc lËp s¸ng t¹o cña häc sinh trong qu¸ tr×nh lÜnh héi tri thøc. ChÝnh v× vËy lùa chän b¶n ®å t­ duy cã h×nh ¶nh trùc quan d¹y häc bé m«n vËt lÝ, ng­êi gi¸o viªn cÇn c¨n cø vµo ph­¬ng ph¸p ®Æc thï cña khoa häc lÊy ho¹t ®éng nhËn thøc, t­ duy cña häc sinh lµm c¬ së xuÊt ph¸t.