Giai thoại chuyện tình Hồ Xuân Hương

Giai thoại chuyện tình Hồ Xuân Hương THẠCH LIÊN THIÊNHồ Xuân Hương, bà chúa thơ nôm, cũng là bà chúa của sự kiêu ngạo, khinh bạc ( hay ít nhất thì bà cũng muốn người ta nghĩ về bà như vậy). Bà chúa đó không chỉ một lần không thèm nhìn thẳng mà chỉ “liếc mắt trông ngang” với các đấng mày râu. Càng không phải một lần bà chỉ tay day mặt vào “phường lòi tói” ở đời. Ấy vậy mà cũng chính bà chúa đó một lần (có lẽ là duy nhất), phải thật lòng khen ngợi một bài thơ và sau bài thơ đó là một con người , là tuyệt bút, là tài hoa…Đó là mùa đông năm Bính Tuất (?), nhân mùa thi Hương, Cổ Nguyệt quán được Hồ Xuân Hương mở ra để đón tiếp văn nhân tài tử khắp Bắc Hà(???).Quán mở ra cũng đã khá lâu mà khách ra vào ngày càng thưa thớt. Có lẽ các “thầy khóa” biết mình biết người (dù chỉ mới nghe) nên tránh xa. Một vài chú “dê cỏn buồn sừng” lúc đầu cũng nhắm nhe húc vào nhưng nhận ngay ra không phải là “dậu thưa” mà là tường đá có thể gãy sừng như chơi thì la hoảng, chạy dài.Thế rồi buổi sáng cận kề ngày thi, giữa lúc chủ quán và hai nữ tỳ đang ngồi chuyện vãn vì vắng khách thì có một người bước vào. Có lẽ vẻ ngoài giản dị nhưng nét mặt khôi ngô tuấn tú đã gây được cảm tình nên lần này đích thân Xuân Hương ra đón khách: - Thưa, tiên sinh dùng gì?Khách nói ngay:Tôi là người phương xa đến, được nghe “Cổ Nguyệt quán” có lệ phải làm một bài thơ trình lên thay lễ nhất kiến, điều đó có đúng không?Lại một chú dê con nữa chăng?- Hồ Xuân Hương nghĩ thầm- khẽ thở dài, nàng cười nhếch mép:- Đành rằng lệ quán thì như thế, nhưng nếu tiên sinh chỉ đến để… uống rượu thì không kể…Vả lại, quán tôi lúc này đang vắng khách lắm. Chẳng hiểu có nhận ra sự mỉa mai đến cay độc đằng sau câu nói của chủ quán hay không mà khách vẫn tỉnh như thường.- Tục hay không nên bỏ, lệ cũ chẳng nên thay. Vả lại tôi đến đây không phải chỉ để uống rượu, nên dù bất tài cũng xin được y cựu.- Vâng, nếu thế thì hay lắm, xin phép được kêu chúng chuẩn bị. Các em đâu, chuẩn bị văn phòng tứ bảo cho tiên sinh đây nhé.Giấy bút được đưa lên.- Xin quán chủ cho đề!- Ồ không! Xin tiên sinh hãy tự chọn lấy thì hơn. Còn nếu tiên sinh muốn, tôi xin có một lời coi như gợi ý vậy thôi. Xin cứ lấy hoàn cảnh giữa hai ta mà làm đề.Nói xong chủ quán lạnh lùng quay gót. Người khách hơi nhíu mày, có lẽ chàng đã ý thức được sự hóc hiẻm của đề ra.- Hoàn cảnh giữa ta và nàng… Nàng muốn nói gì đây (!).… Khá lâu, bỗng ánh mắt chàng bắt gặp dãy núi Ba Vì xa xa đang bị sương mù ban mai mùa đông che phủ như ẩn như hiện. Một tứ thơ chợt đến, sau một lúc suy nghĩ chàng cầm bút, thấm mực, viết nhanh lên tờ hoa tiên.Thiên thạch nguyên lai bản thậm huyềnNhất triêu vân vũ thạch liên thiên…Nhưng rồi lâu lắm, chàng vẫn không hạ bút viết tiép được. Mải cấu tứ bài thơ chàng không hề biết rằng một trong hai cô hầu gái đã nhẹ bước tới gần, lén nhìn qua vai chàng vàtrở lại nói gì với cô chủ mà ba người, cả chủ lẫn tớ đều xuýt xoa. Chang càng không biết họ đã bàn bạc thêm những gì, chỉ đến khi cô hầu gái trở lại bàn, cất tiếng:- Thưa tiên sinh!Chàng mới như chợt tỉnh:- Cô nương bảo gì ạ?Cô hầu hơi mím môi nhưng vẫn không dấu được nụ cười nửa như tinh nghịch, nửa như diễu cợt : - Cô tôi bảo ra thưa với tiên sinh, nếu không thể làm được ngay thì đưa về nhà làm tiếp kẻo ngồi đây lâu bất tiện…Aùnh mắt người khách như tối lại nhưng chàng vẫn im lặng.- Cô tôi còn bảo rằng... - cô hầu ngừng lời, mặt bỗng đỏ lên rồi nói rất nhanh - Nếu tiên sinh không làm được bài thơ ấy thì thôi, đừng cố quá kẻo lỡ ra có chuyện gì thì khốn…Nói xong cô chạy nhanh trở vào, mặt vẫn đỏ bừng như cố nén tiếng cười cứ chờ dịp vỡ oà ra.Aùnh mắt người khách tối thêm, chàng mím môi: “Quá lắm!”. Nhưng rồi nét mặt chàng bình tĩnh lại dần, hình như chàng đã hiểu ra mình đang ở đâu và cô chủ quán này là ai. Mà như thế việc vừa rồi có chi là lạ, nếu không như thế mới thật là lạ chứ.Chợt mỉm cười ranh mãnh như có điều chi thật thích thú, chàng cúi xuống viết nhanh hai câu còn lại của bài thơ rồi bước vội ra khỏi quán chẳng chào ai.* * *Hồ Xuân Hương cầm tờ hoa tiên trên có bài thơ của người khách mà cô hầu mới đưa lại, nàng lẩm nhẩm đọc:Thạch liên thiênThiên thạch nguyên lai bản thậm huyềnNhất triêu vân vũ thạch liên thiênBổ thiên thạch hữu kỳ công tạiThiên thạch tương liên tự cổ truyềnTạm dịch:Đá kia thật cách xa trờiMây mưa một sớm, đá- trời liền nhauVá trời đá giữ công đầuĐá- trời vốn đã liền nhau tự nàoMột lúc thật lâu, nàng bỗng nói lên thành lời, giọng trầm xuống như thẫn thờ:Tài hoa, quả là tài hoa. Đứng là hoàn cảnh giữa ta và chàng…Chuyện trai gái mà không hề có một lời về trai gái, chuyện thông tục mà lời thơ mới thanh nhã làm sao. Mỗi chữ một câu đều quyện chặt vào đề mà không hề để lộ đề, vẫn ý tại ngôn ngoại như thường. Đứng là tuyệt bút, có lẽ thủ khoa kỳ này về tay chàng chăng?Quả thật khoa thi năm ấy, Trần Phúc Hiển - yên người khách và cũng là tên ông phủ Vĩnh Tường sau này - chiếm giải nguyên. Có người nói rằng chuyện tình của đôi văn nhân tài nữ ấy đã bắt đầu bằng giai thoại bài thơ “ Thạch liên thiên” này.DƯƠNG SINH Đôi dòng tiểu sử:Nhà thơ Tú Xương tên thật là Trần Tế Xương, tự Mặc Trai, hiệu Mộng Tích, Tử Thịnh. Tên bố mẹ đặt cho lúc đầu là Trần Duy Uyên. Ông sinh ngày 5 tháng 9 năm 1870 (tức ngày 10 tháng 8 năm Canh Ngọ), ở làng Vị Xuyên, huyện Mỹ Lộc, tỉnh Nam Định (sau đổi thành phố Hàng Nâu, hiện nay là phố Minh Khai, phường Vị Xuyên, thành phố Nam Định) với tên húy là Trần Duy Uyên. Ông thuộc dòng dõi nho gia, vốn là họ Phạm, đổi thành họ Trần là bởi vào đời Nhà Trần lập công lớn được phong quốc tính (vua cho đổi theo họ nhà vua). Ông nội Trần Tế Xương tên là Trần Duy Năng. Thân sinh của Trần Tế Xương là cụ Trần Duy Nhuận cũng là một nhà nho, thi nhiều khoa không đậu, sau làm Tự thừa ở dinh đốc học Nam Định, sinh được 9 người con, 6 trai, 3 gái, Tú Xương là con trưởng. Ông mất ngày 29 tháng 1 năm 1907.Những nhận xét về ông:- Văn học nằm ngoài những định luật của băng hoại. Chỉ mình nó không thừa nhận cái chết. Thơ văn của Tú Xương là một trường hợp như vậy. Thể xác của Tú Xương đến nay đã hơn 100 năm nát với cỏ cây. Nhưng sự nghiệp văn chương của ông thì vẫn như một chàng trai xinh đẹp, sung sức, bất chấp mọi thử thách thời gian. - "Kìa ai chín suối xương không nátCó lẽ ngàn thu tiếng vẫn còn"Người ta vẫn tin hai câu thơ này là của Nguyễn Khuyến viếng Tú Xương khi mất. 2.Thời đại:Cuộc đời ông nằm gọn trong giai đoạn nước mất, nhà tan.Năm Tú Xương ba tuổi (1873) Pháp đánh Hà Nội lần thứ nhất rồi tấn công Nam Ðịnh.Năm mười bốn tuổi (1884) triều đình ký hàng ước dâng đất nước ta cho giặc.Tuổi thơ của Tú Xương trôi qua trong những ngày đen tối và ký ức về những cuộc chiến đấu của các phong trào khởi nghĩa chống Pháp cũng mờ dần. Nhất là sau cuộc khởi nghĩa của Phan Ðình Phùng (1896) bị thất bại thì phong trào đấu tranh chống Pháp dường như tắt hẳn.Năm 1897, Pháp đặt nền móng cai trị đất nước, xã hội có nhiều biến động, nhất là ở thành thị. Tú Xương lại sinh ra và lớn lên ở thành thị vào thời kỳ chế độ thực dân nửa phong kiến được xác lập, nền kinh tế tư bản phát triển ở một nước thuộc địa làm đảo lộn trật tự xã hội, đảo lộn đời sống tinh thần của nhân dân. Nhà thơ đã ghi lại rất sinh động, trung thành bức tranh xã hội buổi giao thời ấy và thể hiện tâm trạng của mình.Có thể nói, đứng trước sự tha hoá của xã hội nên nguyên tắc Tam cương ngũ thường của Tú Xương không đậm như Nguyễn Khuyến và càng xa rời Ðồ Chiểu.3. Tác phẩm:Tú Xương mất sớm, ông chua đi trọn con đường sáng tác của mình. Nhưng những tác phẩm Tú Xương để lại có tác dụng như một bản cáo trạng đanh thép lên án xã hội thực dân nửa phong kiến trong giai đoạn nửa cuối thế kỷ XIX.Tú Xương sáng tác rất nhiều và thất lạc cũng nhiều. Ông viết khoảng 151 bài thơ bằng chữ Nôm với đủ các thể loại. Ngoài ra, ông có dịch một số thơ Ðường.II.NỘI DUNG THƠ VĂN TRẦN TẾ XƯƠNG:1.Thơ Tú Xương là một bức tranh nhiều vẻ, sinh động về một xã hội thực dân nửa phong kiến:Trong thơ ông có hình bóng con người và sinh hoạt của xã hội phong kiến cũ đã bị thực dân hóa, và có hình bóng những vật mới, những sinh hoạt mới - sản phẩm của xã hội thực dân nửa phong kiến. Thơ Tú Xương là tiếng nói đả kích, châm biếm sâu sắc và dữ dội vào các đối tượng mà ông căm ghét.1.1.Ðả kích bọn thực dân Pháp:Ðốái với thực dân Pháp, tuy chua phải là đối tượng chính để tập trung phê phán nhưng ta vẫn bắt gặp bóng dáng những tên thực dân xuất hiện với dáng vẻ rất buồn cười. Ðó là hình ảnh những ông Tây, bà Ðầm rất nghênh ngang lố bịch (Vịnh khoa thi Hương năm Ðinh Dậu). Với ngòi bút châm biếm sắc sảo, Tú Xương đả kích chúng không khoang nhượng, vạch trần thói gian ác, bần tiện, thủ đoạn kiếm ăn dơ bẩn của chúng bằng bút pháp trào phúng sâu sắc (Ông Cò).1.2.Ðối với bọn quan lại, tay sai:Ðề tài này thật ra không có gì mới mẻ so với trước, nhưng cái mới ở đây là bút pháp của Tú Xương có cá tính và mang nét cảm hứng thời sự.Dưới ngòi bút của ông, hình ảnh bọn quan lại hiện lên rất phong phú đa dạng. Ðó là những lũ bất tài, dốt nát (Bác Cử Nhu); chúng không khác chi những tên hề (Hát bội).Ông phê phán trò gian lận, hối lộ, bòn rút của dân không nghĩ gì đến trách nhiệm (Ðùa ông Phủ).Ông còn vạch trần bản chất làm tay sai của những tên quan lại lúc bấy giờ (Cô hầu gửi quan lớn).Từ đó thấy được thái độ phẫn uất của Tú Xương trước thực trạng xã hội và ông đã dùng ngòi bút của mình để lên án, phê phán những con người, những hiện tượng trái tai, gai mắt.Nhà thơ đã dựng lại chân dung của bọn quan lại, mỗi người mỗi vẻ nhưng đều rất sắc cạnh, cụ thể. Một tên quan huyện Mình trung đâu đấy trách người trinh, một ông Aám Chạy lăng quăng, ấm chẳng ngồi, ông Ðốc cờ bạc ăn chơi rặt một màu, ông Cử Sách như hủ nút, chữ như mù, một cô Bố Chồng chung, vợ chạ, một chú Hàn thì Ðậu lạy, quan xin… và cả một xã hội lố lăng, rởm đời với quý vị phu nhân, các cậu ấm tử, sư sãi… cũng được Tú Xương tái hiện, sinh động, cụ thể:Hai cậu con con đóng vai ấm tử, lỗi bếp bồi cậu cũng như nhau.Ðôi đức bà lên mặt phu nhân, ngón đĩ thỏa bà nào cũng nhất.Nhất tắc mộ sư mô chi cực, nay chùa này, mai chùa khác, mở lòng từ tô tượng, đúc chuông.Nhất tắc ham chài lái chi khu, lên mành nọ xuống mành kia, che miệng thế đong dầu rót mật(Khai lý lịch)1.3.Ðối với khoa cử, nho học:Trong bức tranh xã hội của Tú Xương còn có những nho sĩ đi thi, những ông Nghè, ông Cống; có hình ảnh của trường thi, của một nền nho học đang xuống dốc trầm trọng. Thời Tú Xương không còn tìm thấy hình ảnh uy nghi, trang trọng của một trường thi chữ Hán xưa kia nữa mà nó đang lùi dần trước uy thế của kẻ thù.Ông phản ánh thực trạng nho học suy đồi bằng tiếng thở dài áo não (Than đạo học). Ông còn chế giễu những người kéo nhau đi thi ở những trường lớp mới mở của thực dân (Ðổi thi).Trong buổi lễ xứng danh khoa Ðinh Dậu, nhà thơ đã vẽ ra trước mắt người đọc bức tranh về cảnh trường thi cảnh ngao ngán của sĩ tử trước thực trạng nước mất, nhà tan, sĩ khí tiêu điều, bút lông hết được săn đón Vứt bút lộng đi giắt bút chì. Ðó là hình ảnh:Lôi thôi sĩ tử vai đeo lọẬm oẹ quan trường miệng thét loa.Lọng cắm rợp trời quan sứ đến,Váy lê quét đất mụ đầm raCái tàn tạ của nho học được Nguyễn Bính ghi lại:Mực tàu giấy bản là đâyNước non đi hết những người áo xanhLỡ duyên bút tóc củ hànhTrường thi Nam Ðịnh biến thành trường bay.Tú Xương than thở cho số phận của một ông Nghè, ông Cống và giễu cả những ông Phán:Nào có gì lạ cái chữ nhoÔng nghè, ông cống cũng nằm coSao bằng đi học làm ông Phán.Tối rượu sâm banh, sáng sữa bò(Chữ nho)1.4. Phê phán thế lực đồng tiền:Trước Tú Xương, nhiều tác giả Việt Nam cũng như nừơc ngoài đã lên án sức mạnh đồng tiền. Nó chi phối tư tưởng và hành động của con người. Ðến thời Tú Xương, đồng tiền lại một lần nữa gây đảo điên xã hội nhất là ở thành thị. Nó làm cho đạo đức suy đồi từ trong gia đình cho đến ngoài xã hội.Tú Xương đã mắng nhiếc cái xã hội đã hỗn loạn lên vì đồng tiền (Ðất Vị hoàng, Vị Hoàng hoài cổ)Có thể thấy bức tranh xã hội của Tú Xương bị tha hóa đến trầm trọng. Nào là cảnh:Ở phố Hàng Song thật lắm quanThành thì đen kịt, độc thì langChồng chung vợ cha kìa cô BốÐậu lại quan xin nọ chú Hàn( Phố Hàng song)Vì đồng tiền, con người lường gạt nhau để sống, đối xử với nhau không ra gì. Tình nghĩa cha con, vợ chồng, tình yêu, tình bè bạn . . . đều bị chà đạp bởi thế lực của đồng tiền. Bài thơ Mùng hai tết viếng cô Ký, Ðể vợ chơi nhăng đã phê phán thói đời thật đáng sợ. Ông chồng khóc vợ chết chỉ vì thương cái xe tay. Còn vợ đối với chồng thì Trăm năm tuổi lại trăm thằngNgòi bút Tú Xương đã khái quát bức tranh hiện thực sinh động về một xã hội lố lăng, rởm đời, có những cảnh khá nực cười, những cảnh chướng tai, gai mắt cứ nhan nhản xuất hiện trong thơ Tú Xương ( Năm mới, Thói đời, Chữ nho):Khăn là bác nọ lo tày rế,Váy lĩnh cô kia quét sạch hè.Công đức tu hành sư có lọng,Xu hào xủng xoảng mán ngồi xe.( Năm mới)Hay cảnh nực cười khác:Chí cha chí chát khua giày dép,Ðen thủi đen thui cũng lụa là.1.5 Lên án những thói hư tật xấu của thời đại:Phê phán những người hành đạo mà lòng dạ xấu xa và hành vi bẩn thỉu như cảnh sư sãi vụng trộm trong chùa, sư cho vay nặng lãi, sư chứa của gian đến nỗi phải ở tù (Sư ở từ, Ông sư và mấy ả lên đồng)Ông còn lên án thói đồng bóng, cho đồng bóng là trò mê tín giả dối không thể chịu được:Ðồng giỏi sao đồng không giúp nướcHay là đồng sợ súng thần công.Phê phán những phong tục xa hoa, phù phiếm trong ngày tết ý tứ mỉa mai trước thực trạng nước mất, nhà tan (Thói đời), vạch trần những tâm lý giả dối, sáo rỗng của con người trong ngày tết bằng lời lẽ châm biếm sắc sảo. Bài thơ Chúc tết đã chế giễu độc địa và sâu sắc:Lẵng lặng mà nghe nó chúc nhauChúc nhau trăm tuổi bạc đầu râu.Phen này ông quyết đi buôn cối,Thiên hạ bao nhiêu đứa giả trầu.Nó lại chúc nhau cái sự sang!Ðứa thời mua tước đứa mua quan.Phen này ông quyết đi buôn lọng,Vừa chửi vừa rao cũng đắt hàng.Nó lại mừng nhau cái sự giàu!Trăm ngìn vạn mớ để vào đâu?Phen này ắt hẳn gà ăn bạc,Ðồng rụng, đồng rơi, lọ phải cầuNó lại mừng nhau sự lắm conSinh năm đẻ bảy được vuông tròn.Phố phường chật hẹp người đông đúc,Bồng bế nhau lên nó ở non.2. Thơ Tú Xương là tiếng nói tâm tình trĩu nặng đau xót:2.1. Nỗi đau xót về bản thân và thời cuộc:- Về bản thân:Gánh nặng đeo đẳng nhà thơ suốt đòi là nợ lều chõng. Ban đầu hỏng thi, ông còn cười cợt, còn tự nghĩ cách để an ủi mình. Nhưng các khoa thi sau ( 1903, 1906) ông càng thất vọng, càng chua chát. Tú Xương ngày càng đau buồn, chán nãn, tuyệt vọng và cay cú:Học đã sôi cơm nhưng chữa chín.Thi không ăn ớt thế mà cayÐến khoa thi cuối ( 1906) tiếng thở dài của Tú Xuơng càng áo não và bi thiết hơn nhiều:Bụng buồn còn biết nói năng chiÐệ nhất buồn là cái hỏng thiMột việc văn chương thôi cũng nhảmTrăm năm thân thế chẳng ra gì( Buồn thi hỏng)Ở đây, dù đau vì thi rớt, vì công danh không thành đạt nhưng Tú Xương vẫn ít ủy mị và luôn tỏ thái độ khôi hài, lúc nào nụ cười trào phúng cũng đến với ông. Qua những lời tự trào, tư thú về mình càng thấy rõ con người và tính cách Tú Xương:Tú Xương tự khoe về sự ăn chơi của mình:Nghiện chèm nghiện rượu, nghiện cả cao lâu,Hay hát, hay chơi, hay nghề xuống lõng.Quanh năm phong vận, áo hàng Tàu, khăn nhiễu tím, ô Nhật Bản anh,Ra phố nghênh ngang, quần Tố nữ, bít tất tơ, giày Gia Ðịnh bóng . . .( Phú hòng thi)- Về cảnh nghèo: Qua thơ ông, gia cảnh nhà ông hiện lên rất áo não và bi thiết( Mùa nực mặc áo bông) Nhà thơ từng thấm thía cảnh chạy ăn, vay nợ, nhiều lúc ông phải gào lên:Van nợ lắm khi trào nước mắtChạy ăn từng bữa toát mồ hôi( Than nghèo)Trong hoàn cảnh nào, Tú Xương vẫn cười cợt, châm biếm, nói ngông. Vì nghèo quá, ông đã tính đến chuyện đi tu nhưng không phải tu vì đạo lý mà tu vì tấm áo (Nghèo), rồi nghĩ đến chuyện làm mứt rận đãi gai đình trong ngày tết, có những ý nghĩ ngông nghênh, hợm hĩnh ( Mứt rận), hoặc nhiều lúc ông đâm ra chán chường tuyệt vọng:Ngủ quách sự đời thây đứa thức.Bên chùa chú trọc đã khua chuông.( Ðêm hè)Vốn là con nhà trào phúng nên trong hoàn cảnh nào nhà thơ vẫn có thể cười cợt, vẫn bông đùa:Anh em đừng tưởng tết tôi nghèoTiền bạc trong kho chữa lĩnh tiêuÐúng là nói cho vui, chứ kho đâu mà lĩnh, tiền đâu mà tiêu? Chính cái nghịch lý này đã hình thành nên tính cách của Tú Xương.2.2. Nỗi lo lắng thầm kín của Tú Xương trước thời cuộc và vận mệnh đất nước:- Tình cảm của Tú Xương đối với nhân dân:Ðối với người nghèo như những người học trò, những người nông dân chân lắm tay bùn (Thề với ăn xin) . . . những dòng thơ của Tú Xương chứa chan tình cảm và đầy lòng ưu ái (Ðại hạn)Hoặc ở một bài thơ khác, tâm trạng Tú Xương càng thể hiện rõ hơn:Ỳ ào tiếng học nghe không rõMát mẻ nhà ai ngủ hẳn lâuÔng lão nhà quê tan tản dậy,Bảo con đem đó, chớ đem gầu . . .Ðối với người phụ nữ, hình ảnh họ hiện lên thật đáng thương, họ không những khổ sở về vật chất mà còn bị đau đớn về mặt tinh thần Thương vợ là một bài thơ tiêu biểu của Tú Xương viết về vợ:Quanh năm buôn bán ở mom sôngNuôi đủ năm con với một chồngLặn lội thân cò khi quãng vắng,Eo sèo mặt nước buổi đò đôngMột duyên hai nợ âu đành phậnNăm nắng mười mưa dám quản côngCha mẹ thói đời ăn ở bạcCó chồng hờ hững cũng như không.Nỗi u hoài kín đáo của Tú Xương trước thời cuộc và vận mệnh đất nước thường triền miên, day dứt:Nhân tài đất Bắc nào ai đó?Ngoảnh cổ mà trông cảnh nước nhà( Vịnh khoa thi Hương năm Ðinh dậu)Nhà thơ thường thao thức suốt đêm dài để lặng lẽ suy tư và thấy được cái heo hút Vắng lặng của đêm trường:Ðêm sao đêm mãi tối mò mò,Ðêm đến bao giờ mới sáng cho.Ðàn trẻ u ơ chừng muốn dậy,Ông già thúng thắng vẫn đang ho.Ngọn đèn rình trộm khêu còn bé,Tiếng chó kinh người cắn vẫn to.Hàng xóm bốn bề ai dậy chửa,Dậy thì lên tiếng gọi nhà nho.( Ðêm dài)Trong hoàn cảnh đó, nhà thơ vẫn còn tỉnh táo để nhận ra mình:Kìa cái đêm nay mới gọi đêmMắt giương không ngủ bũng không thèmTình này ai thấu cho ta nhỉTâm sự năm canh một bóng đèn.Ðiểm sáng nhất, xúc động nhất trong thơ ông là ở tình này. Ðó là tình cảm của ông đối với quê hương đất nước.Nỗi đau khi nhìn thấy đất nước đổi thay mà bản thân ông thì không làm gì thay đổi thời cuộc ( Sông lấp). Bài thơ chứng tỏ Tú Xương vẫn là người nặng tình đời và tha thiết với cuộc sống. Mặc dù có lúc ông đâm ra bối rối, lạc lõng, mất phương hướng trước bao biến đổi của thời cuộc:Hỏi người chỉ thấy non xanh ngắt,Ðợi nước càng thêm tóc bạc phơÐường đất xa khơi ai mách bảo?Biết đâu mà ngóng dến bao giờ?( Lạc đường)Lòng yêu nước của Tú Xuơng còn thể hiện qua sự khâm phục của Tú Xương đối với những người có tài, có đức ra cứu đời, giúp nước:Vá trời gặp hội mây năm vẻLấp bể ra công đất một hòn( Gửi cụ thủ khoa Phan)Tuy không đủ dũng khí để đi vào cuộc cách mạnh như bao nghĩa sĩ yêu nước khác nhưng ông có cảm tình nồng hậu đối với những người làm cách mạng. Hình ảnh Phan Bội Châu Vá trời, lấp bể đã đến với Tú Xương bằng tất cả sự kính mến, khâm phục.3. Triết lý sống của Tú Xương giữa thời buổi loạn ly của đất nước:TOPTriết lý sống của Tú Xương đặc biệt không giống ai giữa thời buổi loạn ly. Ông sống giả câm, giả điếc, làm ngơ trước dư luận. Sống như ông phải có kiểu cách riêng, giống như hình ảnh của chú Mán ở Nam Ðịnh:Khi để chỏm, lúc cạo đầuNghêu ngao câu hát nửa tàu, nửa taChẳng đội nón chịu màu da dãi nắng,Chẳng nhuộm răng để trắng dễ cười đời,Chốn quyền môn lòn cúi mặc ai,Ngoài cương tỏa thảnh thơi ai đã biết.( Chú Mán)Thái độ sống khác của Tú Xương có phải chăng là thái độ chống đối của nhà thơ trước thời cuộc? Ông không muốn hòa vào cuộc sống ngột ngạt không lối thoát này, không muốn hợp tác với cái văn minh trong thời kỳ nước mất, nhà tan. Giữa bao cái rối rắm mà mọi người đang tìm cách chen chân vào thì Tú Xương tách khỏi nó. Từ đó thể hiện sự yêu thích tự do, không chịu cúi lòn làm nô lệ.Triết lý sống của Tú Xương nếu đem đặt bên cạnh triết lý sống của các nhà chiến sĩ yêu nước là xả thân vì nước lúc bấy giờ thì triết lý sống của Tú Xương có phần nhạt nhẽo, vô vị. Nhưng nói chung, triết lý sống của ông đã phần nào phản ảnh được tâm trạng của lớp người sống trong thời buổi không đành tâm theo giặc cũng không cầm vũ khí chống giặc.III. NGHỆ THUẬT THƠ VĂN TRẦN TẾ XƯƠNG:1. Kết cấu:TOP1.1.Thơ trào phúng của Tú Xương hết sức đa dạng và phong phú.Có bài thơ vừa có hiện thực vừa có trào phúng. Bằng nhiều thủ pháp nghệ thuật, Tú Xương sử dụng tiếng cười làm vũ khí. Ở Tú Xương không có cái nhàn nhạt, cái lưng chừng, cười là cười phá, chửi là chửi độc, chua chát đến ứa mật, ứa máu.Có những bài tự trào, tự khoe về mình, dùng ngôn ngữ lấp lững, ỡm ờ, hoặc những từ hoàn toàn thô tục . . . Tứ thơ thường độc đáo, đột ngột, táo bạo gây sự chú ý và bám vào linh hồn của chủ đề. Tú Xương đã quàng vào cổ ông Hàn nọ ( Vốn làm nghề nấu rượu) những xâu, chai, lọ, vung, nồi lổn nhổn:Hàn lâm tu soạn kém gì ai?Ðủ cả vung nồi, cả cóng chai( Ðưa ông hàn)Cái tài tình của Tú Xương là chợp đúng cái thần của sự vật bằng một vài nét điển hình, rồi với cách nói thẳng thừng, táo bạo và hài hước của mình, ông phơi bày cái lõi của sự thật cho mọi người xem có khi ở câu đầu:Lúc túng toan lên bán cả trờiTrời rằng thằng bé nó hay chơi( Tự cười mình)Có khi ở cuối câu:Cụ Xứ có cô con gái đẹpLăm le xin bố cưới làm chồng( Ði thi nói ngông)Có khi mượn lối chơi chữ:Ấm không ra ấm, ấm ra nồiẤm chạy lăng quăng, ấm chẳng ngồi( Bỡn ông ấm Ðiềm)Có lúc nhân cái mồm tu hú của đối tượng mà hạ một ý thật lạ lùng:Cậu này ắt hẵn hay nghề sáo,Dây vũ dây văn vụng ngón đàn( Thông gia với quan)Hoặc mở đầu bài thơ Ðể vợ chơi nhăng là đánh thẳng đối tượng là anh chồng ngu”:Thọ kia mày có biết hay chăngCon vợ mày kia xiết nói năngVợ đẹp của người không giữ đượcChồng ngu mượn đứa để chơi nhăngNhưng mục đích chính là đả kích mụ vợ, nên khổ thơ cứ dồn dập và quyết liệt:Ra đường đáng giá người trinh thụcTrong bụng sao mà những gió trăng,Mới biết hồng nhan là thế thế,Trăm năm, trăm tuổi, lại trăm thằng.Có thể nói, Tú Xương đạt đến đỉnh cao của nghệ thuật kết cấu trong thơ trào phúng, trước hết vì tiếng cười của ông là sự phê phán của một lý trí và cảm xúc nhạy bén của con tim nên tiếng cười trào phúng của Tú Xương rất chắc, hiệu quả cao.1.2.Thơ trữ tình của Tú Xương:Lời thơ nhuần nhuyễn, ý thơ gần gũi, sâu lắng.Các bài thơ tiêu biểu Ðêm hè, Ngẫu hứng, Sông lấp, Gửi cụ thủ khoa Phan, Nhớ bạn phương trời . . . thể hiện cái sâu xa trong tâm trạng của ông đó là tinh thần dân tộc, tuy có giới hạn nhưng rất đáng quý, đã hình thành nên tính cách Tú Xương.Ông có những bài thơ thể hiện tình cảm lãng mạn cũng khá hiện đại:Em gửi cho anh mãnh lụa đàoKhông biết rằng em bán thế nào( Tặng người quen)Ðề tài thơ trữ tình của Tú Xương tuy không phong phú và đa dạng như thơ trào phúng nhưng cũng rất sâu sắc và đậm đà. Nhà thơ sử dụng nhiều chi tiết từ cuộc sống nên tứ thơ rất sinh động, nhiều chi tiết xác thực như bản thân đời sống . Hình ảnh bà Tú được tái hiện bằng những nét rất thực:Lặn lội thân cò khi quãng vắngEo sèo mặt nước buổi đò đông.( Thương vợ)Bài thơ Nhớ bạn phương trời đã đi sâu vào thế gới tâm trạng, tràn ngập cảm xúc trữ tình của nhà thơ đối với nhà cách mạng Phan Bội Châu.Ta nhớ người xa cách núi sông,Người xa, xa lắm nhớ ta không?Sao đang vui vẻ ra buồn bãVừa mới quen nhau đã lạ lùngLúc nhớ, nhớ cùng trong mộng tưởngKhi riêng riêng đến cả tình chungTương tư lọ phải là trai gái,Một ngọn đèn xanh trống điểm thùng.1.3.Sự kết hợp hai yếu tố hiện thực và trữ tình:Rất độc đáo và sâu sắc. Kết cấu bài thơ không gò bó. Tính phóng túng trong suy nghĩ cũng như trong tính tình đã đem vào khuôn khổ thể thơ bảy chữ tám câu nhiều nét mới đã phá vỡ mọi qui định:Việc bác không xong tôi chết ngay!Chết ngay? Như thế vội vàng thay!( Bỡn người làm mối)Hỏi lão đâu ta?- Lão ở LiêmTrông ra bóng dáng đã hom hem( Già chơi trống bỏi)Người đói ta đây cũng chẳng no,Cha thằng nào có tiếc không cho( Thề với ăn xin)Rất nhiều bài thơ của Tú Xương có sự kết hợp hài hòa hai yếu tố hiện thực và trữ tình (Vịnh khoa thi hương năm Ðinh Dậu, Thương vợ, Thề với ăn xin . . .)Nói về sự kết hợp giữa hai yếu tố hiện thực và trữ tình trong một bài thơ, Nguyễn Tuân cho rằng: Sở dĩ thơ Tú Xương không bị tắt gió, không bị bay ra khỏi là vì thơ Tú Xương đã đi bằng hai chân hiện thực và lãng mạn, là vì thi pháp của Tú Xương phối hợp cả hiện thực và trữ tình 2. Ngôn ngữ và chất liệu dân gian:TOP2.1. Ngôn ngữ:2.2. Tú Xương là bậc thầy trong việc sử dụng ngôn ngữ và hình ảnh. Ngôn ngữ giản dị, chính xác, uyển chuyển, gợi hình và có tính chất dân gian ( Ði hát mất ô) được xem là bài duyên dáng, hóm hĩnh, độc đáo của Tú Xương vì ông đã thể hiện được cái thần của bài thơ.Sử dụng ngôn ngữ hàng ngày, tươi mát, tự nhiên mà vẫn than