Giáo án Ngữ văn 12 - Bài: Tây Tiến, tác giả Quang Dũng

T©y TiÕn -Quang Dòng- I. Vµi nÐt vÒ t¸c gi¶ : 1. TiÓu sö vµ sù nghiÖp s¸ng t¸c: Tªn khai sinh Bïi §×nh DËu (tøc DiÖm) sinh n¨m 1921. Quª gèc Ph­¬ng Tr× - §an Ph­îng – Hµ T©y. Tr­íc CM T8 häc tr­êng Th¨ng Long. Tèt nghiÖp ®i d¹y häc t­ ë S¬n T©y. Sau CM vµo qu©n ®éi, c«ng t¸c ë phßng qu©n vô B¾c bé, phãng viªn b¸o ChiÕn ®Êu khu II. N¨m 1974, häc tr­êng bæ tóc Trung cÊp qu©n sù S¬n T©y . Sau ®ã vÒ Trung ®oµn t©y TiÕn gi÷ chøc §¹i ®éi tr­ëng, Phã ®oµn vò trang tuyªn truyÒn Lµo – ViÖt. Th¸ng 8 xuÊt ngò. Tõ hoµ b×nh lËp l¹i lµm céng t¸c viªn b¸o v¨n nghÖ vµ Nhµ xuÊt b¶n V¨n häc. MÊt ngµy 14 – 10 n¨m 1988 t¹i Hµ Néi. T¸c phÈm ®· xuÊt b¶n : Bµi th¬ s«ng Hång (TruyÖn th¬ 1956), M©y ®Çu « (th¬ 1986); Mïa hoa g¹o (TruyÖn ng¾n 1950); §­êng lªn ThuËn Ch©u (bót ký) 1964) Mét chÆng ®­êng Cao B¾c (Bót ký 1983); Th¬ v¨n Quang Dòng (TuyÓn th¬ 1988). 2. VÞ trÝ s¸ng t¸c: Trong nÒn th¬ hiÖn ®¹i, QD thuéc líp thi sÜ ®Çu tiªn sau CM th¸ng 8 cïng thêi víi ChÝnh H÷u, Hång Nguyªn. HTTh«ng. ¤ng lµ mét ng­êi tµi hoa nh­ng l¹i rÊt lËn ®Ën, ngay tõ s¸ng t¸c ®Çu tay (lµ bµi th¬ T©y TiÕn) ®· bÞ phª ph¸n. Håi Êy ng­êi ta phª b×nh bµi th¬ nµy rÊt nÆng nÒ thËm chÝ ng­êi ta cßn kÕt téi QD ®· xuyªn t¹c b¶n chÊt ng­êi lÝnh c¸ch m¹ng. Tuy thÕ cïng víi thêi gian, bµi th¬ T©y tiÕn ch¼ng nh÷ng kh«ng bÞ l·ng quªn mµ ngµy cµng trë nªn táa s¸ng. MÆt kh¸c, QD vÉn lÆng lÏ s¸ng t¸c vµ th¬ cña «ng vÉn cø ®­îc ng­êi ®äc tiÕp nhËn. C¶ sù nghiÖp s¸ng t¸c th¬ ca cña «ng chØ dån vµo cã 1 tËp th¬, tËp M©y ®Çu «. Sau nµy tËp hîp hÕt trong tËp Th¬ v¨n Quang Dòng. 3. Phong c¸ch nghÖ thuËt: - ChÝnh QD cho r»ng “Håi ®i häc t«i mª §­êng thi tam b¸ch thñ” nhÊt lµ nh÷ng bµi dich cña T¶n §µ. T«i còng say th¬ Míi, nh­ng thÝch nhÊt lµ ThÕ L÷, ®Æc biÖt lµ Nhí rõng bëi chÊt t©m tr¹ng s¬n d· cña nã… T«i còng yªu v¨n häc Nga. Yªu nh÷ng con ng­êi C« d¾c dòng c¶m, yªu tù do, sèng phãng kho¸ng, g¾n bã víi thanh g­¬m, yªn ngùa vµ nh÷ng chiÕn c«ng trªn nh÷ng th¶o nguyªn mªnh m«ng…Sau nµy ®i T©y tiÕn t«i mang theo t×nh c¶m ®ã bªn m×nh. Cã thÓ nãi nhiÒu ng­êi ®· nhËn thÊy Hµ thµnh hoa lÖ ®· cã ¶nh h­ëng kh«ng nhá tíi phong c¸ch NT cña ng­êi nghÖ sÜ tµi hoa nµy. ¤ng cã mét hån th¬ thËt bay bæng, nång nµn mét t×nh yªu ®Êt n­íc vµ con ng­êi ®Õn si mª. Bªn c¹nh ®ã QD cßn chÞu ¶nh h­ëng bëi c©u nãi s©u s¾c cña B¸c vÒ ng­êi lÝnh du kÝch “lai v« ¶nh, khø v« h×nh”… II/ VÒ bµi th¬ T©y TiÕn 1. Thêi ®iÓm Quang Dòng viÕt T©y TiÕn. Sau khi c¸ch m¹ng Th¸ng 8 thµnh c«ng, b­íc vµo cuéc kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p líp thi sÜ ®µn anh næi tiÕng tõ tr­íc c¸ch m¹ng b©y giê im bÆt. Ng­êi th× khñng ho¶ng bÕ t¾c, ng­êi th× ®ang nhËn ®­êng. Lóc Êy cã mét sø mÖnh ®Æt lªn vai nh÷ng ng­êi lÝnh lµm th¬ chø kh«ng ph¶i lµ nh÷ng nhµ th¬. §Êy lµ nh÷ng ChÝnh H÷u, QD, Hång Nguyªn, Hoµng TTh«ng. Hä viÕt b»ng chÝnh cuéc ®êi m×nh, b»ng nh÷ng tr¶i niÖm cña ng­êi trong cuéc. Líp thi sÜ nµy phÇn lín xuÊt th©n tõ tÇng líp tiÓu t­ s¶n cho nªn tiÕng nãi cña hä võa cã c¸i m¸u thÞt cña ®êi sèng, nh­ng còng cã c¸i bÊp bªnh cña nhËn thøc. Kh«ng Ýt c¸c bµi th¬ cña hä ®· bÞ phª ph¸n trong ®ã cã Ngµy vÒ cña ChÝnh H÷u: Nhí ®ªm ra ®i ®Êt trêi bèc löa Cöa ®« thµnh nghi ngót ch¸y sau l­ng Nh÷ng chµng trai ch­a tr¾ng nî anh hïng Hån m­êi ph­¬ng phÊt ph¬ cê ®á th¾m R¸ch t¶ t¬i råi ®«i giµy v¹n dÆm Bôi tr­êng chinh phai b¹c ¸o hµo hoa vµ T©y tiÕn cña QD. Ph¶i nh¾c l¹i ®iÒu nµy chóng ta míi cã thÓ hiÓu næi v× sao bµi th¬ T©y TiÕn cña QD l¹i cã 1 sè phËn long ®ong nh­ thÕ. 2. Hoµn c¶nh s¸ng t¸c - §Çu n¨m 1947 Bé t­ lÖnh qu©n khu cã thµnh lËp 1 ®¬n vÞ ®Æc biÖt lÊy tªn lµ T©y TiÕn. NhiÖm vô cña ®éi qu©n nµy lµ tiÕn hµnh tiÔu phØ vµ ®¸nh tiªu hao lùc l­îng ®Þch suèt däc biªn giíi phÝa T©y nh»m t¹o ra mét hµnh lang an toµn ë phÝa T©y lµm chç dùa cho c¨n cø ®Þa ViÖt B¾c. §Þa bµn ho¹t ®éng cña ®éi rÊt réng l¹i toµn lµ vïng rõng nói hiÓm trë. V× thÕ cuéc sèng cña ng­êi lÝnh T©y TiÕn rÊt gian khæ. èm ®au bÖnh tËt kh«ng cã thuèc, ¨n uèng thiÕu thèn v× thÕ sè ng­êi chÕt v× bÖnh tËt cßn nhiÒu h¬n nhiÒu ng­êi hi sinh trong trËn ®¸nh. QD cã mÆt trong ®éi nµy ngay tõ ngµy ®Çu míi thµnh lËp vµ lµ ng­êi chØ huy ®éi. Nh­ng ®Õn ®Çu n¨m 1948 «ng l¹i bÞ ®iÒu ®i c«ng t¸c kh¸c. Cuèi n¨m Êy ngåi ë Phï L­u Chanh qd båi håi nhí l¹i ®¬n vÞ cò vµ c¶m høng Êy ®· gióp «ng viÕt ®­îc bµi T©y TiÕn. Lóc ®Çu bµi th¬ cã tªn Nhí T©y TiÕn nh­ng vÒ sau QD thÊy ch÷ "nhí" lµ thõa nªn míi bá ®i. "Nhí T©y TiÕn" th× nghÜa hÑp h¬n, ®¬n thuÇn lµ nhí ®¬n vÞ cò, nhí n¨m th¸ng ho¹t ®éng ë vïng biªn giíi miÒn T©y Tæ quèc. (Ng­êi x­a luËn vÒ phÐp lµm th¬: ý kÞ n«ng, m¹ch kÞ lé) QD bá ®i ch÷ nhí lµm m¹ch th¬ kh«ng bÞ lé. Cho nªn "T©y TiÕn” hµm ý gîi ra kh«ng bÞ h¹n chÕ, nã më réng c¶ hai ph­¬ng diÖn: - C¶m xóc t©m hån cña chñ thÓ vµ - hiÖn thùc ®êi sèng ë bªn ngoµi. 2) Bè côc bµi th¬ T©y TiÕn - Khæ 1: lµ nh÷ng dßng kÝ øc cña nhµ th¬ vÒ nói rõng TB n¬i mµ ®éi T©y TiÕn ®ang sèng vµ chiÕn ®Êu. ThÊp tho¸ng ®»ng sau h×nh ¶nh thiªn nhiªn TB lµ h×nh d¸ng nh÷ng ng­êi lÝnh T©y TiÕn míi chØ ®­îc kh¾c häa b»ng nh÷ng nÐt rÊt s¬ sµi. - Khæ 2: khæ th¬ dµnh cho viÖc t¸i hiÖn l¹i nh÷ng kØ niÖm trªn nh÷ng chÆng ®­êng hµnh qu©n. - Khæ 3: lµ khæ th¬ quan träng nhÊt v× ®©y lµ khæ th¬ ®Æc t¶ ng­êi lÝnh T©y TiÕn. §©y còng lµ khæ th¬ g©y nhiÒu tranh luËn nhÊt. - Khæ 4: lµ sù kh¼ng ®Þnh nçi nhí ban ®Çu. 3) Ph©n tÝchbµi th¬ Bao trïm ý cña toµn bµi lµ: bøc ch©n dung kiªu hïng cña ng­êi lÝnh T©y TiÕn ®­îc dÖt nªn bëi c¶m høng l·ng m¹n vµ bót ph¸p bi tr¸ng. - Kh¸i niÖm: c¶m høng, bót ph¸p, l·ng m¹n vµ bi tr¸ng: + C¶m høng: Tr¹ng th¸i t×nh c¶m m·nh liÖt, say ®¾m xuyªn suèt t¸c phÈm, g¾n liÒn víi mét t­ t­ëng x¸c ®Þnh, mét sù ®¸nh gi¸ nhÊt ®Þnh, g©y t¸c ®éng ®Õn c¶m xóc cña ng­êi tiÕp nhËn t¸c phÈm (c¶m høng anh hïng, c¶m høng l·ng m¹n, c¶m høng trµo léng, ch©m biÕm..) + Bót ph¸p: Vèn lµ thuËt ng÷ cña th­ ph¸p (nghÖ thuËt viÕt ch÷ Nho), chØ c¸ch cÇm bót, c¸ch ®­a ®Èy nÐt bót ®Ó t¹o d¸ng ch÷ ®Ñp. Trong V¨n häc bót ph¸p lµ c¸ch thøc hµnh v¨n, dïng ch÷, bè côc, c¸ch sö dông c¸c ph­¬ng tiÖn biÓu hiÖn ®Ó t¹o thµnh mét h×nh thøc nghÖ thuËt nµo ®ã. ë ®©y bót ph¸p còng tøc lµ c¸ch viÕt, lèi viÕt. Víi nghÜa nµy, bót ph¸p gÇn t­¬ng ®ång víi phong c¸ch. + L·ng m¹n: Tõ thÕ kû XVIII tõ ‘l·ng m¹n” vèn ®­îc dïng ®Ó chØ tÊt c¶ nh÷ng c¸i g× hoang ®­êng, k× l¹, kh¸c th­êng chØ thÊy cã ë trong s¸ch chø kh«ng thÊy cã ë hiÖn thùc. S¸ng t¸c theo khuynh h­íng l·ng m¹n ®ßi hái t¸c gi¶ ph¶i giµu c¶m xóc, giµu trÝ t­ëng t­îng ®Ó t« ®Ëm c¸i kh¸c th­êng, c¸i phi th­êng, c¸i lý t­ëng chø kh«ng ph¶i c¸i b×nh dÞ. Trªn c¬ së hiÖn thùc mµ l·ng m¹n hãa hiÖn thùc. + Bi tr¸ng: lµ mét ph¹m trï thÈm mÜ th­êng g¾n víi mÊt m¸t ®au th­¬ng. Tuy nhiªn mÊt m¸t ®au th­¬ng cña c¸i bi kh«ng ph¶i chØ lµ mÊt m¸t ®au th­¬ng cña mét c¸ nh©n mµ lµ mÊt m¸t cña c¸i cao c¶, c¸i ®Ñp. ChÝnh v× vËy c¸i bi rÊt gÇn víi c¸i cao c¶. Bót ph¸p bi tr¸ng lµ lèi viÕt kh«ng nÐ tr¸nh ®au th­¬ng, d¸m nh×n th¼ng vµo sù hi sinh mÊt m¸t. Tuy nhiªn ë ®©y cÇn l­u ý bi tr¸ng chø kh«ng bi th­¬ng, bi lôy. C¸i bi th­êng mang vÎ ®Ñp hµo hïng tr¸ng lÖ. * KiÕn thøc c¬ b¶n: Ph©n tÝch ®­îc vÎ ®Ñp l·ng m¹n cña bµi th¬ qua hai h×nh t­îng trung t©m: - H×nh t­îng thiªn nhiªn: thiªn nhiªn T©y B¾c mang vÎ ®Ñp l·ng m¹n + Hïng vÜ d÷ déi kh¸c th­êng (chñ yÕu ë ®o¹n 1) + MÜ lÖ, th¬ méng (chñ yÕu ë ®o¹n 2) - H×nh t­îng ng­êi lÝnh: Bøc ch©n dung kiªu hïng ®­îc x©y dùng b»ng c¶m høng l·ng m¹n vµ bót ph¸p bi tr¸ng + L·ng m¹n vµ bi tr¸ng qua d¸ng vÎ bªn ngoµi + L·ng m¹n vµ bi tr¸ng qua ®êi sèng t©m hån + L·ng m¹n vµ bi tr¸ng qua tq thÕ lªn ®­êng v× lý t­ëng + L·ng m¹n vµ bi tr¸ng qua sù hi sinh cao ®Ñp a) Më bµi C1: Kh¸i qu¸t bµi th¬ sau ®ã ®i vµo vÊn ®Ò mµ ®Ò hái T©y TiÕn lµ bµi th¬ næi tiÕng cña QD, lµ thµnh tùu cña th¬ ca kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p vµ lµ bµi th¬ tiªu biÓu viÕt vÒ chñ ®Ò ng­êi lÝnh. QD viÕt T©y TiÕn khi t¸c gi¶ ®· xa ®¬n vÞ cò mét thêi gian nh­ng kû niÖm vÒ ®oµn qu©n T©y TiÕn vÉn in ®Ëm trong t©m kh¶m nhµ th¬. §èi t­îng c¶m xóc thÈm mÜ cña bµi th¬ lµ thiªn nhiªn T©y B¾c võa hoang s¬ d÷ déi võa th¬ méng mÜ lÖ, lµ nh÷ng chiÕn binh T©y TiÕn võa kiªu hïng võa l·ng m¹n. ChÝnh 2 ®èi t­îng c¶m xóc thÈm mÜ nµy ®· ®em ®Õn nh÷ng ®Æc s¾c vÒ néi dung vµ nghÖ thuËt cña T©y TiÕn. a/Ph©n tÝch khæ 1: - Bá ®i mét ch÷ “nhí” ë nhan ®Ò, nh­ng c¶ bµi th¬ ¨m ¾p d©ng lªn nçi nhí. Bµi th¬ ®­îc b¾t ®Çu b»ng nçi nhí ch¬i v¬i ®ét nhiªn ®­îc kh¬i dËy b»ng mét t×nh c¶m d©ng trµo trµn ngËp: S«ng M· xa råi T©y TiÕn ¬i! Nhí vÒ rõng nói nhí ch¬i v¬i... L©u nay ai ®äc c©u th¬ ®Çu còng hiÓn nhiªn nghÜ "S«ng M·" lµ con s«ng M· (SGK chó thÝch: ®ã lµ con s«ng ch¶y tõ S¬n La qua Hßa B×nh vÒ Thanh Hãa). Thùc ra ë ®©y cã vÊn ®Ò cÇn x¸c ®Þnh l¹i. Trong bµi "HuyÖn s«ng M· hay dßng s«ng M·", t¸c gi¶ V¨n HiÕn ®Æt vÊn ®Ò nghi vÊn S«ng M· ë ®©y lµ con s«ng M· hay huyÖn S«ng M· thuéc tØnh S¬n La. Trªn b¸o GDT§ t¸c gi¶ viÕt: "Soi ®i xÐt l¹i trªn b¶n ®å, kh«ng thÊy cã chç nµo S«ng M· ch¶y qua Hßa B×nh. C¸c tµi liÖu phæ biÕn ®Òu ghi: s«ng M· b¾t nguån tõ huyÖn §iÖn Biªn (tØnh Lai Ch©u), ch¶y qua huyÖn s«ng M· (S¬n La) tØnh SÇm N­a (Th­îng Lµo), tØnh Thanh Hãa råi ®æ ra biÓn. V× thÕ chó thÝch: ®ã lµ con s«ng ch¶y tõ S¬n La qua Hßa B×nh vÒ Thanh Hãa lµ chó thÝch kh«ng ®óng. C©u th¬ thø 2 thÓ hiÖn nçi nhí: Th¬ ca viÕt vÒ nçi nhí tõ x­a ®Õn nay nhiÒu l¾m ®ñ nh÷ng cung bËc t×nh c¶m s¾c th¸i. Cã nçi nhí ®»m th¾m trong ca dao: - "Kh¨n th­¬ng nhí ai kh¨n r¬i xuèng ®Êt Kh¨n th­¬ng nhí ai kh¨n v¾t lªn vai §Ìn th­¬ng nhí ai mµ ®Ìn kh«ng t¾t M¾t th­¬ng nhí ai mµ m¾t kh«ng ngu«i" "- Nhí ai nh­ nhí thuèc lµo §· ch«n ®iÕu xuèng l¹i ®µo ®iÕu lªn" Ca dao nãi vÒ nçi nhí còng ®· dïng tõ "ch¬i v¬i" ®Ó diÔn ®¹t, ch¼ng h¹n c©u: "Ra vÒ nhí b¹n ch¬i v¬i". Cã nçi nhí s©u s¾c kÝn ®¸o trong Chinh phô ng©m, trong TruyÖn KiÒu… Cã c¶ nçi nhí vå vËp t¸o b¹o trong th¬ Míi… Cã nçi nhí hãm hØnh kháe kho¾n trong th¬ CM nh­ Ph¹m TiÕn DuËt trong c©u: "N»m ngöa nhí tr¨ng...". ë ®©y QD miªu t¶ mét nçi nhí kh¸ ®Æc biÖt - nhí ch¬i v¬i. H×nh nh­ chØ cã QD míi viÕt nh­ thÕ. Mét nçi nhí ®ét nhiªn ®­îc kh¬i dËy rÊt da diÕt nh­ng cø l¬ löng chËp chên rÊt khã n¾m b¾t. Nçi nhí ch¬i v¬i nµy ®­îc gîi vÒ tõ kØ niÖm víi ®¬n vÞ cò. Mét nçi nhí nh­ tr«i bång bÒnh cïng víi vïng rõng nói ®Çy s­¬ng khãi. Nã nh­ chÕnh cho¸ng gi÷a 2 bê h­ thùc. §Æc biÖt ®Ó gãp phÇn kh¾c häa nçi nhí ch¬i v¬i nµy tÊt c¶ c¸c ©m chñ cña 2 c©u th¬ ®Çu ®Òu r¬i vµo vÇn "¬i". ¢m ¬i da diÕt, ng©n dµi nh­ väng ra tõ v¸ch ®¸. Nã t¹o cho 2 c©u th¬ ®Çu ©m ®iÖu ng©n nga tõ kÝ øc th¼m s©u. Nh÷ng c©u tiÕp theo, t¸c gi¶ tËp trung miªu t¶ thiªn nhiªn TB. Tuy nhiªn do nçi nhí cßn ®ang ch¬i v¬i, ch­a ®Þnh h×nh râ nÐt, nªn ë khæ 1 nh÷ng h×nh ¶nh cña qu¸ khø hiÖn vÒ cø l¬ löng, l¬ löng, c¶nh vµ ng­êi ®an cµi vµo nhau chø kh«ng t¸ch ra thµnh 2 m¶nh. MÆt kh¸c h×nh nh­ trong kÝ øc cña QD lóc nµy cho¸n tÊt c¶ nçi nhí cña «ng vÉn lµ h×nh ¶nh thiªn nhiªn TB, cho nªn khi ph©n tÝch chóng ta nªn chó ý ph©n tÝch nh÷ng kÝ øc cña QD vÒ h×nh ¶nh thiªn nhiªn TB tr­íc. Ngay tõ c©u th¬ thø nhÊt chóng ta ®· thÊy, thiªn nhiªn T©y B¾c ®­îc nhµ th¬ gîi nh¾c g¾n ngay víi Mét kh«ng gian ®Þa lý rÊt cô thÓ: S«ng M· Lóc nµy, sau khi diÔn t¶ t©m tr¹ng nhí nhung kh«n t¶ cña m×nh, QD l¹i nhí vÒ TB¾c còng víi nh÷ng kh«ng gian rÊt quen thuéc, víi hµng lo¹t nhòng ®Þa danh nh­: Sµi Khao, M­êng L¸t, Pha Lu«ng… XÐt vÒ néi dung, nh÷ng c¸i tªn nµy lµ nh÷ng ®Þa danh mµ QD vµ ®oµn qu©n T©y TiÕn ®· ®i qua. Nh÷ng n¬i tõng g¾n bã víi cuéc ®êi ng­êi lÝnh, tõng in dÊu vÕt ch©n cña nh÷ng ng­êi lÝnh T©y TiÕn. Trong nh÷ng chÆng ®­êng hµnh qu©n chiÕn ®Êu, nh÷ng miÒn ®Êt nµy ®· "hãa t©m hån" nh÷ng ng­êi lÝnh trÎ. Nh­ng réng ra mét chót ph¶i thÊy r»ng ngoµi ®iÒu ®ã, chØ cÇn gîi nh¾c l¹i nh÷ng c¸i tªn Êy lµ bao nhiªu kØ niÖm cña mét thêi trËn m¹c sÏ hiÖn vÒ. Cho nªn ®ã lµ nh÷ng miÒn kû niÖm cña nhµ th¬. VÒ néi dung, nh÷ng ®Þa danh lý gi¶i nh­ vËy lµ ®ñ, v× SGK còng chØ chó thÝch: Sµi Khao, M­êng L¸t, Pha Lu«ng, M­êng HÞch, Mai Ch©u, Méc Ch©u lµ tªn c¸c ®Þa ph­¬ng trong ®Þa bµn hµnh qu©n cña T©y TiÕn. Tuy nhiªn ®Ó më réng hiÓu biÕt vµ gióp ng­êi ®äc cã nh÷ng m­êng t­îng cô thÓ vÒ nh÷ng ®Þa danh ®· ®Ó l¹i Ên t­îng s©u s¾c trong lßng nhµ th¬, kh«ng thÓ kh«ng gi¶i thÝch râ nh÷ng ®Þa danh Êy ë huyÖn nµo, tØnh nµo. Còng t¸c gi¶ V¨n HiÕn trªn b¸o GDT§ viÕt: "Pha Lu«ng lµ tªn mét qu¶ nói thuéc Ch©u Méc bªn s«ng §µ, cao 1880m. M­êng L¸t mét huyÖn ë phÝa T©y Thanh Hãa cã chung biªn giíi víi Lµo..." Cã mét ®iÓm ®¸ng chó ý lµ QD ®· viÕt nh÷ng c©u th¬ nµy b»ng mét nghÖ thuËt rÊt riªng. Ch¼ng h¹n c©u: M­êng L¸t hoa vÒ trong ®ªm h¬i NÕu lµ hoa në trong ®ªm s­¬ng th× thiªn nhiªn tuy cã ®Ñp nh­ng lµ c¸i ®Ñp cña thiªn nhiªn thuÇn tóy, hiÖn thùc. Cßn khi t¸c gi¶ viÕt "hoa vÒ trong ®ªm h¬i" th× ®· chuyÓn thiªn nhiªn Êy sang mét thÕ giíi hoµn toµn míi mÎ - thÕ giíi cña méng m¬ huyÒn ¶o, nghÜa lµ c¸i thùc c¸i ¶o ®· xen cµi vµo nhau. Vµ ®©y kh«ng ph¶i lµ c©u th¬ duy nhÊt trong bµi mµ c¶ hai tr¹ng th¸i hiÖn thùc vµ l·ng m¹n cïng hßa hîp. ë c©u th¬ tr­íc: "Sµi Khao s­¬ng lÊp ®oµn qu©n mái" t¸c gi¶ ®· t¹o ®­îc c¶m gi¸c ng­îc l¹i. Míi ®äc "Sµi Khao s­¬ng lÊp" nghe rÊt l·ng m¹n, méng m¬, vËy mµ khi ch÷ "mái" xuÊt hiÖn c©u th¬ lËp tøc bÞ kÐo trë vÒ hiÖn t¹i gian lao, nghiÖt ng·. Nh­ vËy cã thÓ thÊy th¬ QD do ®­îc viÕt b»ng thÓ hµnh nªn cã ©m ®iÖu rÊt r¾n rái, thÝch hîp ®Ó diÔn t¶ nh÷ng c¶m xóc bi tr¸ng. Song cã ®iÒu cßn ®Æc biÖt h¬n lµ c¶m høng th¬ QD th­êng d¹t vÒ 2 phÝa. §· hiÖn thùc th× hiÖn thùc ®Õn d÷ déi cßn l·ng m¹n th× l·ng m¹n ®Õn méng m¬. Khi nhËn xÐt vÒ ®Æc ®iÓm th¬ QD, nhµ th¬ Vò QuÇn Ph­¬ng ®· cã 1 c¸ch nhËn xÐt rÊt h×nh ¶nh: " Ngßi bót QD th­êng thÝch tung hoµnh ë 1 biªn ®é réng". §Æc ®iÓm nµy cña bót ph¸p QD in dÊu Ên rÊt râ lªn h×nh ¶nh TN TB. D­íi ngßi bót cña «ng TN TB hiÖn lªn võa hoang s¬ d÷ déi l¹i võa ®Ñp ®Õn méng m¬. Kh«ng chØ lµ 1 nhµ th¬ QD cßn lµ 1 häa sÜ. Cho nªn khung c¶nh TH TB hiÖn lªn trong th¬ «ng rÊt ®Ëm ®µ chÊt héi häa. - 4 c©u th¬ tiÕp theo lµ 4 c©u th¬ tuyÖt bót víi nh÷ng ®Æc s¾c trong c¶m xóc vµ trong bót ph¸p nghÖ thuËt: "Dèc lªn khóc khuûa dèc th¨m th¼m Heo hót cån m©y sóng ngöi trêi Ngµn th­íc lªn cao ngµn th­íc xuèng Nhµ ai Pha Lu«ng m­a xa kh¬i." Nh­ ®· nãi ngay tõ ®Çu, c¶ khæ 1 lµ h×nh ¶nh thiªn nhiªn T©y B¾c. Tuy nhiªn bªn c¹nh ®ã, thÊp tho¸ng Èn hiÖn trong c¸i thiªn nhiªn võa d÷ déi hoang s¬, l¹i võa ®Ñp ®Õn méng m¬ Êy lµ h×nh bãng cña nh÷ng ng­êi lÝnh T©y TiÕn. MÆc dï ë ®©y hä chØ ®­îc QD ph¸c häa b»ng nh÷ng nÐt kh¸ s¬ sµi, song c¸ tÝnh cña nh÷ng ng­êi lÝnh T©y TiÕn th× l¹i kh¸ râ nÐt, vµ t©m t­ cña hä còng béc lé kh¸ cô thÓ. Tr­íc hÕt lµ cuéc sèng gian khæ - gian khæ ®Õn ®Õn khèc liÖt. Nh÷ng cuéc hµnh qu©n liªn miªn ®· v¾t kiÖt søc lùc cña hä. NhiÒu khi hä gôc ng· t­ëng kh«ng thÓ ®øng dËy ®­îc n÷a. Nhµ th¬ QD kh«ng chØ lµ 1 thi sÜ, mét häa sÜ, mµ cßn lµ 1 nh¹c sÜ. ¤ng ®· tËn dông ®Õn møc tèi ®a yÕu tè ©m thanh ®Ó kh¾c häa nh÷ng cuéc hµnh qu©n cña ng­êi lÝnh T©y TiÕn. Khi t¶ nh÷ng ®­êng nói cø lªn cao m·i c©u th¬ cña QD ®­îc viÕt hÇu hÕt b»ng thanh tr¾c (5/3): "Dèc lªn khóc khuûu dèc th¨m th¼m". ChØ cÇn ®äc c©u th¬ nµy lªn th«i, ng­êi ®äc ®· cã thÓ c¶m nhËn ®­îc c¸i mÖt ®Õn ®øt h¬i cña ng­êi ®ang leo dèc. Nh÷ng ch÷ "khóc khuûu"th¨m th¼m" giµu tÝnh chÊt t¹o h×nh kÕ tiÕp nhau ®· diÔn t¶ thµnh c«ng sù hiÓm trë cña nói rõng T©y B¾c vµ sù cè g¾ng cña ®oµn qu©n T©y TiÕn. ( NguyÔn Du x­a tõng dù b¸o sè phËn bi th¶m cña nµng KiÒu b»ng ©m ®iÖu tróc tr¾c cña con ®­êng ®­a KiÒu ®Õn chèn thanh l©u: “Vã c©u khÊp khÓnh, b¸nh xe gËp ghÒnh”. Tuy nhiªn ©m ®iÖu th¬ QD kh«ng bi lôy mµ kháe kho¾n, bëi biÕt n­¬ng tùa vµo h×nh ¶nh “sóng ngöi trêi”, ®Èy h×nh ¶nh ng­êi lÝnh ®ang trÌo ®Ìo hiÓm trë bçng nh­ bay lªn cïng m©y. MÆt kh¸c c©u:"Heo hót cån m©y sóng ngöi trêi" cßn cho thÊy hä cßn rÊt l¹c quan - vµ l¹c quan ®Õn bÊt ngê. C©u th¬ tuy nãi ®Õn c¸i thÕ ®øng rÊt chªnh vªnh cña ng­êi lÝnh, nh­ng Èn trong ®ã l¹i lµ nô c­êi rÊt trÎ trung. 3 ch÷ "sóng ngöi trêi" võa gîi h×nh võa gîi c¶m. Nã ®­îc dïng thËt t¸o b¹o mµ còng thËt tù nhiªn, cho ta c¶m nhËn ®­îc c¶ vÎ ®Ñp t©m hån vµ t­ thÕ cña ng­êi chiÕn sÜ. Hä lµ nh÷ng ng­êi cã khÝ ph¸ch cã t­ thÕ hiªn ngang, ®ång thêi còng lµ ng­êi hån nhiªn tinh nghÞch vµ l¹c quan. (kh¸c víi h×nh ¶nh th¬ méng "®Çu sóng tr¨ng treo" cña ChÝnh H÷u mµ gièng víi nh÷ng anh vÖ quèc trong th¬ Tè H÷u: “RÊt ®Ñp h×nh anh lóc n¾ng chiÒu – Bãng dµi trªn ®Ønh dèc treo leo – Nói kh«ng ®Ì næi vai v­¬n tíi – L¸ ngôy trang reo víi giã ®Ìo) NhÞp ®iÖu c©u th¬ còng gãp phÇn gîi c¶nh vµ diÔn t¶ t©m tr¹ng. C©u th¬ thø 3 nhÞp ®iÖu bçng bÎ ®«i mét c¸ch ®ét ngét t¹o nªn sù t­¬ng ph¶n gi÷a: "Ngµn th­íc lªn cao/ngµn th­íc xuèng" khiÕn ng­êi ®äc cã c¶m gi¸c c¶nh dèc nói ®ang vót lªn cao bçng ®æ xuèng th¼ng ®øng mµ ng­êi leo dèc gièng nh­ ng­êi ch¬i trß bËp bªnh ®Õn chãng mÆt. Råi c©u th¬ ®ang trÇm bæng bÊt ngê bçng ch÷ng l¹i dµn tr¶i b»ng toµn nh÷ng thanh b»ng khi t¶ nh÷ng b¶n lµng ch×m khuÊt trong mµn s­¬ng khãi mê ¶o: “Nhµ ai Pha Lu«ng m­a xa kh¬i”. Râ rµng ©m ®iÖu cña c©u th¬ nµy nh­ mét nÐt nh¹c b©ng khu©ng man m¸c hån ng­êi, gîi ®­îc c¶m gi¸c l¹ lïng vÒ mét kh«ng gian theo bÒ réng. Ng­êi ®äc h×nh dung sau nh÷ng chÆng v­ît dèc, nh÷ng ng­êi lÝnh dõng ch©n x¶ h¬i phãng tÇm m¾t ra xa ®Ó c¶m nhËn nhµ ai ®ã Èn hiÖn trong m­a rõng s­¬ng nói. (kh¸c víi "nhµ ai" cña Hµn mÆc Tö) Tõ gãc ®é héi häa cã thÓ thÊy xen gi÷a nh÷ng nÐt vÏ ch¾c khoÎ g©n guèc lµ nh÷ng nÐt vÏ mÒm m¹i lµm bøc tranh trë nªn nhÑ nhµng thanh tho¸t. - 6 c©u cuèi cña khæ 1: Anh b¹n d·i dÇu kh«ng b­íc n÷a Gôc lªn sóng mò bá quªn ®êi! ChiÒu chiÒu oai linh th¸c gÇm thÐt §ªm ®ªm M­êng HÞch cäp trªu ng­êi Nhí «i T©y TiÕn c¬m lªn khãi Mai Ch©u mïa em th¬m nÕp x«i §©y lµ nh÷ng c©u miªu t¶ ng­êi lÝnh víi chÆng ®­êng ®Êu tranh gian khæ nh­ng th¾m thiÕt t×nh d©n quª. Sau nh÷ng chÆng v­ît dèc víi c¶nh thiªn nhiªn hïng vÜ d÷ déi, t¸c gi¶ d­êng nh­ dõng l¹i gi©y l¸t ®Ó c¶m nhËn vÎ ®Ñp cña ng­êi lÝnh – mét vÎ ®Ñp trong gian khæ hy sinh Hai c©u: "Anh b¹n d·i dÇu kh«ng b­íc n÷a - Gôc lªn sóng mò bá quªn ®êi!" cã 2 c¸ch hiÓu kh¸c nhau. HoÆc lµ mét phót nghØ ng¬i sau c¶ mét chÆng ®­êng dµi hµnh qu©n vÊt v¶, hoÆc lµ giÊc ngñ ngµn thu, sù ra ®i vÜnh viÔn cña ng­êi lÝnh sau khi ®· hoµn thµnh nghÜa vô víi n­íc non. NÕu hiÓu theo c¸ch thø nhÊt c©u th¬ mang tinh thÇn l¹c quan v« t­. Cßn hiÓu theo c¸ch thø 2 th× lµ mét ký øc buån ®au nh­ng ®Çy tù hµo. Dï c¸ch nµo th× ng­êi lÝnh còng lu«n ë trong t­ thÕ ®Ñp. §Æc biÖt nã ®Ñp lªn béi phÇn nhê c¸ch dïng tõ "bá quªn ®êi" võa ®a nghÜa, võa ®óng víi b¶n chÊt ng­êi lÝnh. ChiÒu chiÒu oai linh th¸c gÇm thÐt §ªm ®ªm M­êng HÞch cäp trªu ng­êi Thêi gian ë ®©y ®­îc më ra ë hai thêi ®iÓm: chiÒu vµ ®ªm. ë rõng nói, ®©y lµ hai thêi ®iÓm chøa ®Çy bÝ Èn vµ ®e däa khñng khiÕp ®èi víi con ng­êi. Ngay c¶ c¸i c¸ch ®­a tªn ®Þa danh vµo c©u th¬ cña QD còng hÕt søc gîi c¶m vÒ ph­¬ng diÖn ©m thanh. Ch÷ M­êng HÞch nghe rÊt nÆng, ©m ®iÖu cña nã gîi ®­îc c¶m gi¸c vÒ vïng ®Êt bÝ hiÓm hoang s¬, ®Õn ®ã ng­êi nh­ trë vÒ thêi kú tiÒn sö (Kh¸c víi nh÷ng ®Þa danh kh¸c nh­ M­êng L¸t, Pha Lu«ng, Mai Ch©u ®äc lªn nghe rÊt ªm ¸i, t¹o ®­îc c¶m gi¸c méng m¬). Tuy nhiªn tÊt c¶ nh÷ng nçi ®e däa Êy còng kh«ng thÓ lµm yÕu lßng nh÷ng chiÕn binh T©y TiÕn. §o¹n th¬ khÐp l¹i cïng víi nçi nhí T©y TiÕn, nh­ng kh«ng ph¶i lµ nh¬ nói rõng hoang vu hiÓm trë mµ lµ c¶nh sinh ho¹t cña con ng­êi th¾m t×nh qu©n d©n: "Nhí «i T©y TiÕn c¬m lªn khãi - Mai Ch©u mïa em th¬m nÕp x«i". NÕu c©u th¬ ®Çu më ra míi chØ lµ nçi nhí ch¬i v¬i kh«ng x¸c ®Þnh th× c©u kÕt cña khæ 1 nçi nhí ®· ®Þnh h×nh, râ nÐt vµ cã nguyªn cí râ rµng. C©u "Mai Ch©u mïa em th¬m nÕp x«i" lµ mét c©u tõng g©y nhiÒu tranh luËn. ý kiÕn chung: nçi nhí da diÕt ch¸y báng lµm sèng dËy nh÷ng c¶nh, nh÷ng viÖc, nh÷ng con ng­êi mµ b¶n th©n mét thêi ®· tõng sèng ®· tõng gÆp cña ng­êi lÝnh T©y TiÕn sau chÆng ®­êng hµnh qu©n nghØ l¹i nhµ d©n ®­îc yªu th­¬ng ®ïm bäc. "Th¬m nÕp x«i" còng lµ sù th¬m th¶o cña lßng ng­êi. Duy chØ cã tõ "mïa em" lµ vÉn ch­a cã ®¸p sè cuèi cïng. GÇn ®©y cã mét c« g¸i tù nhËn lµ nh©n vËt "mïa em" trong T©y TiÕn kÓ r»ng:.... Tãm l¹i chØ víi 14 c©u th¬ t¸c gi¶ ®· vót lªn mét nçi nhí da diÕt ch¸y báng b»ng tÊm lßng g¾n bã thiÕt tha cña ng­êi lÝnh ®èi víi ®¬n vÞ cò, ®èi víi nh÷ng con ng­êi th©n yªu mµ m×nh tõng sèng vµ chiÕn ®Êu. §Æc biÖt QD ®· miªu t¶ ë ®©y mét thiªn nhiªn rÊt hiÖn thùc, mét thiªn nhiªn hïng vÜ hiÓm trë vµ nªn th¬. QD cho biÕt khi miªu t¶ rõng nói T©y B¾c «ng cã ¶nh h­ëng Ýt nhiÒu bëi bµi Nhí rõng cña ThÕ L÷, tuy nhiªn thiªn nhiªn trong Nhí rõng lµ thiªn nhiªn hïng vÜ nh­ng hoang d¹i, cßn thiªn nhiªn trong T©y TiÕn lµ mét thiªn nhiªn rÊt gÇn gòi vµ cô thÓ: “Chóng t«i hµnh qu©n b»ng ®«i ch©n thùc sù ®· nÕm mïi T©y TiÕn. Chóng t«i ë rõng, ¨n rõng, ngñ rõng”. ChÝnh sù gÇn gòi nµy ®· t¹o ra sù miªu t¶ thµnh c«ng cña t¸c gi¶. b/Ph©n tÝch khæ 2: H×nh nh­ sau khæ th¬ ®Çu, c¸i tr¹ng th¸i ch¬i v¬i cña nçi nhí b¾t ®Çu l¾ng xuèng. Lóc nµy kÝ øc cña QD l¹i hiÖn lªn nh÷ng kØ niÖm cô thÓ trªn nh÷ng chÆng ®­êng hµnh qu©n. NÕu ®Ó ý ta sÏ thÊy nh÷ng kû niÖm Êy cø loang lo¸ng hiÖn vÒ kh«ng theo mét tr×nh tù nµo. Nã gièng nh­ nh÷ng kÝ øc s©u ®Ëm chît hiÖn lªn. §Æc biÖt lµ c¶nh thiªn nhiªn T©y B¾c hïng vÜ vµ d÷ déi g¾n víi cuéc sèng gian lao cña ng­êi lÝnh ®· lïi dÇn vµ khuÊt h¼n ®Ó råi bÊt ngê hiÖn ra tr­íc m¾t ng­êi ®äc mét vÎ ®Ñp hoµn toµn kh¸c - mét vÎ ®Ñp mÜ lÖ, méng m¬, mét vÎ ®Ñp mang ®Çy tÝnh v¨n hãa, g¾n víi ®êi sèng v¨n hãa vµ tinh thÇn cña ng­êi d©n TB: Doanh tr¹i bõng lªn héi ®uèc hoa K×a em xiªm ¸o tù bao giê KhÌn lªn man ®iÖu nµng e Êp Nh¹c vÒ Viªn Ch¨n x©y hån th¬ Ng­êi ®i Ch©u Méc chiÒu s­¬ng Êy Cã thÊy hån lau nÎo bÕn bê Cã nhí d¸ng ng­êi trªn ®éc méc Tr«i dßng n­íc lò hoa ®ong ®­a. - 4 c©u th¬ ®Çu cã hai c¸ch hiÓu: + Cã ý kiÕn ®ªm liªn hoan v¨n nghÖ trong doanh tr¹i qu©n ®éi chØ toµn c¸c chµng trai lµ lÝnh T©y TiÕn, cho nªn ®· ®ãng gi¶ c¸c thiÕu n÷ móa h¸t cho vui vµ quªn mÖt nhäc. + Cã ý kiÕn ®ªm liªn hoan v¨n nghÖ trong doanh tr¹i qu©n ®éi cã sù tham gãp cña ®ång bµo TB. Ên t­îng khã quªn nhÊt lµ h×nh ¶nh nh÷ng c« g¸i TB trong ®iÖu móa (xße). Hai ch÷ "k×a em" võa lµ ®Ó t¶ võa lµ ®Ó thÓ hiÖn t©m tr¹ng ng¹c nhiªn sung s­íng khi bÊt ngê nhËn ra vÎ ®Ñp cña nh÷ng d¸ng hång s¬n c­íc. §ã lµ vÎ ®Ñp võa rùc rì, võa léng lÉy víi xiªm ¸o ®ñ mµu s¾c võa dÞu dµng kÝn ®¸o víi d¸ng vÎ "nµng e Êp" trong tiÕng khÌn "man ®iÖu". Ch÷ "man" võa gîi lªn sù thuÇn ph¸c hoang d·, võa gîi lªn tinh thÇn cña nÒn v¨n hãa n­íc b¹n. Cã lÏ nªn hiÓu theo h­íng thø hai, ®ã lµ sù gÆp gì cña nh÷ng ng­êi lÝnh trÎ yªu ®êi víi c¸c c« g¸i ë ®Þa ph­¬ng – sù gÆp gì cña t×nh qu©n d©n th¾m thiÕt. Tãm l¹i qua c¶nh liªn hoan v¨n nghÖ t¸c gi¶ ®· lµm ngêi lªn vÎ ®Ñp t©m hån cña ng­êi chiÕn binh T©y TiÕn. - 4 c©u th¬ tiÕp theo: Ng­êi ®i Ch©u Méc chiÒu s­¬ng Êy Cã thÊy hån lau nÎo bÕn bê Cã nhí d¸ng ng­êi trªn ®éc méc Tr«i dßng n­íc lò hoa ®ong ®­a. ChØ víi 4 c©u th¬ vµ lo¸ng tho¸ng mÊy nÐt ph¸c, t¸c gi¶ võa kh¾c häa h×nh s¾c trùc tiÕp võa gîi lªn c¸i hån cña c¶nh vËt. §ã lµ c¶nh võa thùc võa ¶o víi kh«ng thêi gian mang ®Çy tÝnh nghÖ thuËt. Ng­êi ®äc sÏ ®Æt nh÷ng c©u hái: “chiÒu s­¬ng Êy” lµ chiÒu nµo? T¹i sao l¹i “hån lau” chø kh«ng ph¶i lµ b·i lau?... Thùc ra ®· lµ nh÷ng kû niÖm ®­îc hiÖn kh«ng theo trËt tù th× viÖc x¸c ®Þnh chiÒu Êy lµ chiÒu nµo lµ mét viÖc lµm c©n ®«ng ®o ®Õm kh«ng cÇn thiÕt. Cßn nÕu t¸c gi¶ viÕt "bê lau" th× ®ã lµ bÕn bê cô thÓ, cßn khi viÕt "hån lau" th× bÕn bê vµ dßng s«ng Êy ®· ch¶y tõ tiÒm thøc xa x­a, nh­ mang nçi niÒm cña thêi x­a cò. §Æc biÖt næi lªn trªn khung c¶nh cña s«ng n­íc mang ®Çy nçi niÒm cæ tÝch lµ h×nh ¶nh con ng­êi T©y B¾c. QD ®· gîi lªn nh÷ng c¶nh sinh ho¹t quen thuéc cña ®ång bµo d©n téc: nh÷ng chiÕc thuyÒn ®éc méc l­ít trªn s«ng vµ trªn nh÷ng con thuyÒn Êy lµ d¸ng h×nh ai ®ã võa gÇn gòi võa th©n quen. ë ®©y mét lÇn n÷a t¸c gi¶ l¹i dïng ch÷ 'hoa" ®Çy Èn ý. "Hoa" cã thÓ hiÓu lµ nh÷ng b«ng hoa tr«i thËt, còng cã thÓ hiÓu lµ d¸ng h×nh ng­êi con g¸i trªn thuyÒn nh­ hoa ®ong ®­a, hoÆc còng cã thÓ hiÓu hoa ë hai bªn bê bÞ n­íc lò lµm cho lay ®éng. Dï lµ c¸ch hiÓu nµo th× "hoa" vµ ng­êi còng c©n xøng nhau trong mét c¸i nh×n ®Çy t©m tr¹ng. c/Ph©n tÝch khæ 3: NÕu nh­ ë khæ th¬ nhÊt, h×nh ¶nh ng­êi lÝnh T©y TiÕn tuy ®· xuÊt hiÖn nh­ng míi chØ tho¸ng qua th× ®Õn khæ thø 3 nµy QD ®· dµnh riªng ®Ó ®Æc t¶ h×nh ¶nh ng­êi lÝnh T©y TiÕn. ChÝnh v× vËy lÇn nµy ng­êi lÝnh T©y TiÕn xuÊt hiÖn xøng ®¸ng víi tÇm vãc cña hä VÎ ®Ñp LM vµ bi tr¸ng qua diÖn m¹o d¸ng vÎ vµ ®êi sèng t©m hån ng­êi lÝnh. Qua c¸i nh×n LM cña t¸c gi¶, ng­êi lÝnh T©y TiÕn hiÖn lªn víi d¸ng vÎ võa hµo hoa, võa oai phong kh¸c th­êng: T©y TiÕn ®oµn binh kh«ng mäc tãc Qu©n xanh mµu l¸ gi÷ oai hïm M¾t trõng göi méng qua biªn giíi §ªm m¬ Hµ Néi d¸ng kiÒu th¬m R¶i r¸c biªn c­¬ng må viÔn xø ChiÕn tr­êng ®i ch¼ng tiÕc ®êi xanh ¸o bµo thay chiÕu anh vÒ ®Êt S«ng M· gÇm lªn khóc ®éc hµnh. Cã thÓ nãi viÕt vÒ ng­êi lÝnh T©y TiÕn, QD kh«ng tr¸nh nÐ viÖc miªu t¶ nh÷ng gian khæ hy sinh. Hai c©u "T©y TiÕn ®oµn binh kh«ng mäc tãc - Qu©n xanh mµu l¸ gi÷ oai hïm" ®· g©y nhiÒu c¸ch hiÓu kh¸c nhau. Cã c¸ch hiÓu lµ ng­êi lÝnh T©y TiÕn chÞu nhiÒu gian khæ, sèt rÐt rõng hiÓm nghÌo thiÕu thuèc uèng, ®ãi ¨n... mµ rông hÕt tãc, mÆt th× xanh nh­ l¸. Cã c¸ch hiÓu lµ ®oµn qu©n T©y TiÕn do ph¶i liªn tôc chiÕn ®Êu c¬ ®éng nªn c¹o träc ®Çu ®Ó rÔ luån rõng vµ ®¸nh gi¸p l