Giáo án Ngữ văn 9 - Tuần 11 - Bài 11 - Tiết 52: Bếp lửa (bằng Việt)

Tuần 11 Bài11 Tiết 52 BẾP LỬA Bằng Việt ( Tự học có hướng dẫn) ********* A. Mục tiêu cần đạt: Giúp HS: - Cảm nhận được những tình cảm, cảm xúc chân thành của nhân vật trữ tình – người cháu – và hình ảnh người bà giàu tình thương, giàu đức hy sinh trong bài thơ Bếp lửa. - Thấy được nghệ thuật diễn tả cảm xúc thông qua hồi tưởng kết hợp miêu tả, tự sự, bình luận của tác giả trong bài thơ. B.Chuẩn bị: 1 Giáo viên: Ảnh chân dung Bằng Việt ; bức tranh phóng to minh hoạ cảnh bà cháu ngồi bên bếp lửa. 2 Học sinh: Soạn bài theo yêu cầu của GV C. Tiến trình lên lớp: I. Ổn định tổ chức: II. Kiểm tra bài cũ: - Đọc thuộc lòng diễn cảm bài thơ Đoàn thuyền đánh cá và trình bày ngắn gọn hoàn cảnh sáng tác và đại ý của bài thơ? - Vì sao có thể nói bài thơ là một khúc tráng ca về những người lao động biển cả Việt Nam đang góp tay xây dựng quê hương đất nước mình? III. Bài mới: Hoạt dộng của GV và HS * Hoạt động 1: Hướng dẫn tìm hiểu chung - GV yêu cầu HS đọc dấu sao SGK/145 để tìm hiểu về tác giả và tác phẩm. - Nêu vài nét về tác giả? * Bằng Việt quê Hà Tây. * Ông là nhà thơ trẻ nổi tiếng từ những năm 60 và trưởng thành trong thời kỳ kháng chiến chống Mỹ. * Giọng thơ trầm lắng, nghĩ ngợi, mượt mà, thường khai thác những kỷ niệm thiếu thời và gợi ước mơ tuổi trẻ. * Hiện nay ông là chủ tịch hội liên hiệp văn học nghệ thuật Hà Nội. - Nêu vài nét về tác phẩm?( Xuất xứ, thời điểm sáng tác, hoàn cảnh sáng tác) * Xuất xứ: Bài thơ nằm trong tập Hương cây- bếp lửa(1968) * Thời điểm sáng tác: năm 1963. * Hoàn cảnh sáng tác: Bài thơ được sáng tác lúc tác giả đang là sinh viên ngành luật ở nước ngoài * Hoạt động 2: Hướng dẫn đọc và tìm hiểu chú thích. - GV hướng dẫn HS đọc bài thơ và đọc 2 chú thích trong SGK/145. * Đọc: Giọng tình cảm, chậm rãi và lắng đọng, xúc động và bồi hồi. * Giải thích từ khó: 2 từ trong SGK, chú ý giải thích thêm từ ấp iu. * Hoạt động 3: Hướng dẫn tìm hiểu thể loại, bố cục, chủ đề. - Nêu thể loại của bài thơ? * Bài thơ viết theo thể thơ mới 8 tiếng/câu, vần chân-liền. - Nêu bố cục của bài thơ?(Câu hỏi 1 SGK?145) * Bài thơ chia làm 4 phần: +” Ba câu đầu”: Hình ảnh bếp lửa khơi nguồn cho dòng hồi tưởng cảm xúc về bà. + “Lên bốn tuổi …… chứa niềm tin dai dẳng” Hồi tưởng những kỷ niệm tuổi thơ sống bên bà và hình ảnh bà gắn với hình ảnh bếp lửa. + “lận đận đời bà …… thiêng liêng-bếp lửa” Suy ngẫm về bà. + “Bốn câu cuối” Lại nhớ bà nhóm bếp lửa không nguôi. - Nêu chủ đề của bài thơ? - Mạch cảm xúc của chủ thể trữ tình trong bài thơ được dẫn dắt như thế nào? Cảm hứng chủ đạo của bài thơ là gì?( Câu hỏi 1 SGK/145) * Bài thơ mở ra với hình ảnh bếp lửa, từ đó gợi về những kỷ niệm tuổi ấu thơ sống với bà ngoại tám năm ròng thời kỳ kháng chiến chống Pháp, làm hiện lên hình ảnh bà chăm sóc, lo toan, vất vả với tình thương yêu vô bờ dành cho cháu. Đứa cháu, nay đã khôn lớn, trưởng thành, từ nơi xa xôi, suy ngẫm và thấu hiểu về cuộc đời bà, về lẽ sống giản dị và cao quí của bà. Cuối cùng, người cháu muốn gửi niềm thương nỗi nhớ về với bà nơi quê hương đất nước. Tóm lại, mạch cảm xúc của bài thơ là từ quá khứ đến hiện tại, từ kỷ niệm đến suy ngẫm, theo dòng hồi tưởng. * Chủ đề của bài thơ là: Tình cảm bà cháu, là nỗi nhớ, lòng kính yêu và biết ơn vô hạn của cháu với bà cũng là với gia đình và quê hương đất nước. * Hoạt độïng 4: Hướng dẫn phân tích. - GV yêu cầu HS đọc 3 câu thơ đầu. - Câu hỏi 2: - Hình ảnh bếp lửa được hình dung trong trí nhớ của tác giả như thế nào? Từ láy chờn vờn, đặc biệt là từ ấp iu gợi cho em hình ảnh và cảm xúc gì? Cách nói biết mấy nắng mưa hay ở chỗ nào? * Hình ảnh đầu tiên hiện lên trong trí nhớ của tác giả là hình ảnh bếp lửa ở một làng quê Việt Nam từ thời thơ ấu. * Chờn vờn là từ láy tượng hình vừa giúp ta hình dung làn sương sớm đang bay nhè nhẹ quanh bếp lửa vừa gợi cái mờ nhoà của hình ảnh ký ức theo thời gian. * Từ ấp iu là một sáng tạo mới mẻ của nhà thơ trẻ. Đó không phải là từ láy, từ ghép đơn thuần mà là sự kết hợp và biến thể của hai từ ấp ủ và nâng niu. Ấp iu gợi đến bàn tay kiên nhẫn khéo léo và tấm lònh chi chút của người nhóm bếp, lại rất đúnh với công việc nhóm lửa cụ thể. Từ hình ảnh bếp lửa, liên tưởng tự nhiên đến người nhóm lửa, mhóm bếp – đến nỗi nhớ, tình thương với bà của đứa cháu đang ở xa. * Biết mấy nắng mưa là một cách nói ẩn dụ gợi ra phần nào cuộc đời vất vả lo toan của bà. - GV yêu cầu HS đọc tiếp 5 câu thơ tiếp theo. - Nhớ lại quá khứ, tác giả nhớ lại những tháng năm cuộc sống như thế nào? Hình ảnh, chi tiết nào ám ảnh mãi trong tâm trí anh đến nỗi bây giờ mỗi lần nghĩ lại anh vẫn vô cùng xúc động? Vì sao? * Kỷ niệm hiện về từ thời ấu thơ rất xa(năm mới lên 4 tuổi); nhưng chính vì thế mà mạnh sâu thành ấn tượng ám ảnh suốt cả đời. Hình ảnh những năm tháng chiến tranh chống Pháp gian khổ được hiện về qua thành ngữ đói mòn đói mỏi – cái đói kéo dài làm mỏi mệt, kiệt sức; hình ảnh con ngựa gầy rạc cùng với người bố đánh xe chắc cũng gầy khô …… . Nhưng ấn tượng sâu đậm nhất vẫn là mùi khói bếp: khói hun nhèm mắt cháu, khói nhiều cay, khét vì củi ướt, vì sương nhiều và lạnh. Hình ảnh bếp lửa, ngọn khói và mùi khói cùng với hình ảnh người bà hiện ra trong nỗi nhớ thương ngậm ngùi của người thanh niên 22 tuổi đang học tập trên nước bạn. - GV yêu cầu HS đọc tiếp khổ thơ từ “ Tám năm ròng ……… những cánh đồng xa “. - Sau hình ảnh chi tiết mùi khói – ngọn khói, còn hình ảnh, chi tiết nào gợi liên tưởng của tác giả? * Hình ảnh, chi tiết mùi khói-ngọn khói còn có hình ảnh và âm thanh của tiếng chim tu hú. Nói đền đây làm ta liên tưởng tới bài thơ” Khi con tu hú” của Tố Hữu đã học ở lớp 8: Khi con tu hú gọi bầy Lúa chim đang chín, trái cây ngọt dần ……………………………………………… Tiếng chim tu hú ngoài trời cứ kêu. - Tiếng chim tu hú vang vọng trong trí nhớ của tác giả, giúp tác giả nhớ lại những gì về bà? Giọng thơ tâm tình có sự chuyển đổi tự nhiên mà hợp lý như thế nào? * Hình ảnh, chi tiết tiếp theo chợt đến trong hồi ức của tác giả là âm thanh của tiếng chim tu hú. Tiếng chim tu hú báo hiệu mùa hè, râm ran trong vườn lá, trên cánh đồng cứ khắc khoải kêu mãi, kêu hoài, trong hiện thực đã tha thiết, trong nỗi nhớ lại càng trở nên da diết hơn. Nhà thơ đang kể chuyện, như tách hẳn ra trò chuyện trực tiếp với bà: bà còn nhớ không bà? ……… về những câu chuyện bà kể cho cháu nghe, về những cử chỉ, việc làm tận tuỵ, đầy tình yêu thương, đùm bọc, chở che của bà-thay cha mẹ(vì bận đi công tác chưa về) mà chăm sóc, dạy dỗ cháu. Vẫn cứ liên quan đến hình ảnh bếp lửa và người bà nhóm lửa, giờ đây còn vấn vít tiếng chim tu hú. Một lần nữa nhà thơ như lại tách ra khỏi hiện tại, đắm chìm trong suy tưởng để trò chuyện với con chim quê hương, trách nó không đến ở với bà để bà đỡ nhớ cháu, đỡ cô đơn tuổi già. Câu thơ thật tự nhiên, cảm động, chân thành. - GV yêu cầu HS đọc tiếp khổ thơ từ “ Năm giặc đốt làng ……… dai dẳng “. - Câu hỏi 3,4: - Đoạn thơ dẫn trực tiếp một vài lời dặn cháu của bà nhằm mục đích gì? Từ hình ảnh bếp lửa, đến cuối đoạn xuất hiện điệp ngữ”một ngon lửa” là có dụng ý nghệ thuật gì? * Miên man theo dòng cảm xúc hồi tưởng, hình ảnh bà càng hiện lên rõ nét, cụ thể với những phẩm chất cao quý: bình tĩnh, vững lòng, đinh ninh vượt qua mọi thử thách khốc liệt của chiến tranh, làm trọn nhiệm vụ hậu phương để người đi xa công tác được yên lòng. Lời dặn trực tiếp của bà khi cháu viết thư cho bố không chỉ giúp ta hình dung rõ ràng giọng nói, tiếng nói, tình cảm và suy nghĩ của bà mà còn làm sáng lên phẩm chất của người bà, người mẹ Việt Nam yêu nước, đầy lòng hy sinh, kiên trì nhóm lửa, giữ lửa. * Từ hình ảnh bếp lửa cụ thể, tĩnh tại và tương đối khách quan, theo mạch cảm xúc, chuyển thành hình ảnh ngọn lửa trừu tượng hơn, chủ quan hơn, nhiều ý tứ hơn. Đó là ngọn lửa của tấm lòng ấm áp tình yêu thương con cháu, ngọn lửa của niềm tin dai dẳng và bền chặt vào tương lai cuộc kháng chiến. - GV yêu cầu HS đọc khổ thơ từ “ Lận đận đời bà ……… thiêng liêng-bếp lửa!” - Điệp từ “nhóm” trong từng câu thơ có những ý nghĩa giống và khác nhau như thế nào? * Bà không chỉ là người giữ bếp, giữ lửa mà còn là người nhóm bếp, nhóm lửa. Điệp từ”nhóm” trong 4 câu thơ có điểm chung là cùng gắn với hành động nhóm bếp nhóm lửa của bà nhưng lại khác nhau ở những ý nghĩa cụ thể: khi thì nhóm bếp lửa ấp iu, nồng đượm để sưởi ấm cho bà cháu qua cái lạnh buốt của sương sớm; đến câu tiếp theo thì đã vừa nhóm bếp luộc khoai, luộc sắn cho cháu ăn đỡ đói lòng mà như còn đem đến cho đứa cháu nhỏ cái ngọt bùi của sắn khoai, của tình yêu thương vô hạn của bà. Đến câu tiếp theo thì lòng bà còn mở rộng hơn cùng với nồi xôi gạo mới mùa gặt là tình cảm xóm làng đoàn kết gắn bó, chia ngọt sẻ bùi; đến câu thứ tư thì hoàn toàn mang nghĩa trừu tượng nhóm dậy tâm tình tuổi nhỏ. - Vì sao tác giả đi tới lời khẳng định ca ngợi: Ôi kỳ lạ và thiêng liêng-bếp lửa! ? * Theo mạch suy ngẫm, nhà thơ đi đến khái quát rất tự nhiên và thoả đáng, hợp lý hợp tình: Ôi kỳ lạ và thiêng liêng-bếp lửa! Đúng vậy, vì bếp lửa thật giản dị, bình thường và phổ biến trong mọi gia đình Việt Nam, nhưng bếp lửa cũng thật cao quí, kỳ diệu và thiêng liêng vì nó luôn gắn liền với bà-người giữ lửa, nhóm lửa, truyền lửa, người tạo nên tuổi thơ ấu của cháu. Bếp lửa trở thành một mảnh tâm hồn, một phần không thể thiếu trong đời sống tinh thần của cháu. - GV yêu cầu HS đọc khổ thơ cuối. - Câu hỏi 5: - Trở về thời hiện tại, tác giả muốn nói gì với bà? Câu thơ cuối bài có ý nghĩa gì? * Trở về thời hiện tại, nhà thơ lại muốn hỏi bà, nhắc bà việc nhóm bếp để nói cái ý không bao giờ quên quá khứ, không bao giờ quên được hình ảnh bà với bếp lửa của một thời thơ ấu nghèo khổ, gian nan mà ấm áp nghĩa tình. Như vậy, hình ảnh trung tâm mở đầu, khơi nguồn mạch cảm xúc của bài thơ, của dòng hồi tưởng đã được khép lại bằng chính hình ảnh ấy. * Hoạt động 5: Hướng dẫn tổng kết. - Bài thơ Bếp lửa, sâu hơn ý nghĩa nói về bà, về tình bà cháu, còn có ý nghĩa gì? * Bài thơ còn có ý nghĩa triết lý thầm kín: những gì là thân thiết nhất của tuổi thơ mỗi người đều có sức toả sáng, nâng đỡ con người suốt cả cuộc đời. Tình yêu thương và lòng biết ơn bà chính là một biểu hiện của tình yêu thương, gắn bó với gia đình, quê hương, và đó cũng là khởi đầu của tình người, tình yêu nước. - Đặc sắc nghệ thuật của bài thơ là gì? * HS dựa vào ghi nhớ để trả lời. Nội dung ghi I. Tìm hiểu chung: 1. Tác giả: 2. Tác phẩm: II. Đọc và tìm hiểu chú thích: 1. Đọc: 2. Tìm hiểu từ khó: III. Thể loại, bố cục, đại ý: 1. Thể loại: 2. Bố cục: 3. Chủ đề: IV. Phân tích: 1. Những tình cảm về bà và tình bà cháu: a. Hồi tưởng: - “ Bếp lửa” hình ảnh quen thuộc. - Sự kiên nhẫn, khéo léo, tấm lòng chắt chiu của bà. b. Kỷ niệm thời thơ ấu và kỷ niệm về bà: - Kỷ niệm thời quá khứ: tuổi thơ gian khổ, thiếu thốn, nhọc nhằn. - Sống trong sự cưu mang dạy dỗ của bà, sớm có ý thức tự lập, sớm phải lo toan. - Hình ảnh bếp lửa gợi nhớ kỷ niệm về bà lúc tuổi thơ. - Bếp lửa hiện diện như tình bà ấm áp, bà là chỗ dựa tinh thần, bà cưu mang, chắt chiu, đùm bọc. - Tiếng chim tu hú gợi tình cảnh vắng vẻ và nhớ mong của hai bà cháu. 2. Những suy ngẫm về bà và hình ảnh bếp lửa: - Hình ảnh bà gắn liền với hình ảnh bếp lửa. Bà là người nhóm lửa và giữ cho ngọn lửa ấm nóng và toả sáng. - Sự tảo tần, đức hy sinh chăm lo cho mọi người. - Bếp lửa do bà nhóm là nhóm lên niềm yêu thương, niềm vui sưởi ấm,”nhóm dậy cả những tâm tình tuổi nhỏ”. - Hình ảnh bếp lửa bình dị mà thân thuộc, kỳ diệu, thiêng liêng. - Bà là người truyền lửa, truyền sự sống, niềm tin cho các thế hệ. - Điệp từ nhóm mang nhiều ý nghĩa. - Tình yêu thương và lòng biết ơn bà. V. Tổng kết: - Qua hồi tưởng và suy ngẫm của người cháu đã trưởng thành, bài thơ Bếp lửa gợi lại những kỷ niệm đầy xúc động về người bà và tình bà cháu, đồng thời thể hiện lòng kính yêu trân trọng và biết ơn của người cháu đối với bà và cũng là đối với gia đình, quê hương, đất nước. - Bài thơ đã kết hợp nhuần nhuyễn giữa biểu cảm với miêu tả, tự sự và bình luận. Thành công của bài thơ còn ở sự sáng tạo hình ảnh bếp lửa gắn liền với hình ảnh người bà, làm điểm tựa khơi gợi mọi kỷ niệm, cảm xúc và suy nghĩ về bà và tình bà cháu. IV. Củng cố: - Đọc thuộc lòng bài thơ. - Đọc lại phần ghi nhớ. V. Dặn dò: 1. Học thuộc bài. 2. Chuẩn bị bài Tổng kết về từ vựng. - Xem lại kiến thức của lớp 6,7,8 để trả lời các câu hỏi ở mục I,II SGK/146,147,148. VI. Rút kinh nghiệm: