Giáo án Ngữ văn 9 - Tuần 12 - Bài 12 - Tiết 56, 57: Khúc hát ru những em bé lớn trên lưng mẹ (Nguyễn Khoa Điềm)

Tuần 12 Bài12 Tiết 56,57 KHÚC HÁT RU NHỮNG EM BÉ LỚN TRÊN LƯNG MẸ Nguyễn Khoa Điềm. ************* A. Mục tiêu cần đạt: Giúp HS cảm nhận được: - Tình yêu thương con, ước vọng của người mẹ dân tộc Tà-ôi trong cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước, từ đó phần nào hiểu được lòng yêu quê hương đất nước và khát vọng tự do của nhân dân ta trong thời kỳ lịch sử này. - Giọng điệu thơ thiết tha, ngọt ngào của Nguyễn Khoa Điềm qua những khúc ru cùng bố cục đặc sắc của bài thơ. B.Chuẩn bị: 1 Giáo viên: Ảnh chân dung Nguyễn Khoa Điềm; Tập thơ Đất và khát vọng. 2 Học sinh: Soạn bài theo yêu cầu của GV. C.Tiến trình lên lớp: I Ổn định tổ chức: II Kiểm tra bài cũ: Kiểm tra bài soạn một số HS. III. Bài mới: * Hoạt động 1: Hướng dẫn tìm hiểu chung. - GV yêu cầu HS đọc phần dấu sao để tìm hiểu vài nét về tác giả, tác phẩm. - Nêu vài nét về tác giả? * Nguyễn Khoa Điềm sinh năm 1943, quê Thừa Thiên-Huế. Trưởng thành trong kháng chiến chống Mỹ. * Từ năm 2000 ông giỡ cương vị Ủy viên bộ chính trị, trưởng ban tư tưởng văn hóa Trung ương. - Nêu vài nét về tác phẩm?( Thời điểm sáng tác, hoàn cảnh sáng tác, xuất xứ?) * Bài thơ sáng tác năm 1971. * Bài thơ sáng tác khi tác giả đang công tác ở chiến khu miền Tây Thừa Thiên, giữa những năm tháng quyết liệt của cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước trên cả hai miền Nam Bắc. * Bài thơ trích từ “ Đất và khát vọng” * Hoạt động 2: Hướng dẫn đọc, tìm hiểu chú thích, thể loại, bố cục. - GV hướng dẫn HS đọc bài thơ, tìm hiểu từ khó, thể loại, bố cục. * Đọc: giọng tha thiết, ngọt ngào; lưu ý các đoạn điệp khúc, các câu thơ có đối xứng. * Tìm hiểu từ khó: 2 từ SGK/154. * Thể loại: thơ trữ tình,tám tiếng. * Bố cục: Khúc hát ru được chia làm 3 đoạn mỗi khúc có hai khổ mở đầu bằng hai câu: Em cu Tai ngủ trên lưng mẹ ơi Em ngủ cho ngoan đừng rời lưng mẹ. Và kết thúc bằng lời ru trực tiếp của người mẹ: Ngủ ngoan A-Kay ơi, ngủ ngoan A-Kay hỡi. Ở từng lời ru trực tiếp này, nhịp thơ lại được ngắt đều đặn ở giữa dòng. * Hoạt động 3: Hướng dẫn phân tích. - GV yêu cầu HS xem lại bố cục để trả lời câu hỏi 1. - Câu hỏi 1: - Theo em, cách lặp đi lặp lại, cách ngắt nhịp như thế có tác dụng tạo nhịp điệu như thế nào cho lời ru, có liên quan gì đến nội dung và tình cảm của bài thơ? * Cách lặp đi lặp lại, cách ngắt nhịp tạo nên âm điệu dìu dặt, vấn vương của lời ru. * Giọng điệu trữ tình đã thể hiện một cách đặc sắc tình cảm thiết tha, trìu mean của người mẹ. - Có nhận xét cho rằng nhan đề bài thơ rất độc đáo. Theo em, nhận xét trên có chuẩn xác không? Cái độc đáo của nhan đề ở điểm nào? * Nhan đề độc đáo ở chỗ nó đem lại cho người đọc cảm giác vừa quen vừa lạ. Vì khúc hát ru là quen; những em bé lớn trên lưng mẹ cũng không thật xa la( phụ nữ dân tộc thiểu số hay có thói quen địu con trên lưng khi làm việc trong nhà, ngoài nương). Nhưng ghép hai cụm từ lại thành một câu, thành nhan đề bài thơ lại gay cho người đọc sự tò mò, khó hiểu và ngạc nhiên vì mới mẻ. Ai cũng muốn biết nhà thơ sẽ hát ru những gì? Người mẹ địu con ấy sẽ ru con như thế nào? - GV yêu cầu HS đọc lại ba khúc ru để trả lời câu hỏi. - Câu hỏi 2: - Ở cả ba khúc ru, người mẹ đang làm gì? Trong hoàn cảnh nào? Tìm hình ảnh, câu thơ dẫn chứng? * Mẹ địu con giã gạo góp phần nuôi bộ đội ăn no đánh giặc. Đó là những công việc nặng nhọc, đều đều: Nhịp chày nghiêng giấc ngủ em nghiêng Mồ hôi mẹ rơi má em nóng hổi Vai mẹ gay nhấp nhô làm gối. Việc làm và tư thế của mẹ biểu hiện tình cảm, xúc động của mẹ với con, với bộ đội cách mạng. * Mẹ địu con tỉa bắp trên núi Ka-lưi. Hình ảnh so sánh lưng núi thì to mà lưng mẹ nhỏ thật ngộ nghĩnh và chân thực hợp vơi cách suy nghĩ của người miền núi. * Mẹ địu con chuyển lán, đi đạp rừng, địu con giành trận cuối: nhiệm vụ của người chiến sĩ, mẹ là người mẹ chiến sĩ đánh Mỹ trên quê hương, buôn làng mình. - Cảm nhận của em qua từng công việc của mẹ? * Công việc của mẹ chủ yếu ở hai khúc ru đầu là công việc của người hậu phương phục vụ tiền tuyến chiến đấu: giã gạo nuôi quân, tỉa bắp nuôi mình, nuôi con và nuôi quân. * Công việc ở khúc ru thứ ba có phần trực tiếp hơn: chuyển lán, đạp rừng,nhất là đi giành trận cuối: công việc nhiệm vụ của người chiến sĩ trên trận tuyến. - Tình cảm của người mẹ như thế nào? * Người mẹ vất vả, nghèo khổ nhưng một lòng một dạ với kháng chiến, thắm thiết yêu con và nặng tình với buôn làng, với bộ đội, quyết tâm đóng góp phần mình cho cuộc chiến đấu chung của dân tộc vì độc lập tự do. - Câu hỏi 3: - Em hiểu thế nào về hai câu thơ:” Mặt trời của bắp thì nằm trên đồi – Mặt trời của mẹ, em name trên lưng”?Phân tích tình cảm của người mẹ đối với con ở câu thơ thứ hai? * Em hiểu hai câu thơ như sau: + Ở câu thơ trên là hình ảnh mặt trời được hiểu theo nghĩa đen. + Ở câu thơ dưới hình ảnh mặt trời là hình ảnh ẩn dụ. So sánh ngầm đứa con với mặt trời là muốn nói với mẹ, đứa con thành thiêng liêng cao quí nhất, thành lẽ sống, nguồn sống của mẹ(như mặt trời đối với cây cối(bắp)). Hay hơn nữa là mặt trời ấy nằm ngay trên lưng, vô cùng gần gũi như là một phần cơ thể của mẹ, cùng mẹ sống và làm mọi việc. Con là mặt trời của mẹ, là nguồn hạnh phúc ấm áp, gần gũi thiêng liêng của đời mẹ. Con góp phần sưởi ấm long tin yêu, ý chí của mẹ trong cuộc sống. Mặt trời con cứ trẻ trung, ngày một rực rỡ. - Câu hỏi 4: - Tìm hiểu mối liên hệ giữa công việc người mẹ đang làm với tình cảm, ước mong của mẹ qua các khúc ru? Vì sao tác giả lại viết: con mơ cho mẹ mà không viết mẹ mơ cho con hoặc mẹ mơ con sẽ…? Mơ ước cuối cùng của mẹ có ý nghĩa như thế nào? * Lời ru của mẹ tất nhiên nói tình thương yêu vô bờ của mẹ với con nhưng hoà với tình cảm ấy là tình cảm chung, tình cảm với bộ đội, với buôn làng, với cách mạng: Mẹ thương a-kay - mẹ thương bộ đội Mẹ thương a-kay - mẹ thương làng đói Mẹ thương a-kay – mẹ thương đất nước * Mơ ước của mẹ về con trai yêu quí cũng phát triển, mở rộng với mơ ước về nhân dân, đất nước và cách mạng: + Mẹ mong con sớm trở thành chàng trai Tà-Ôi cao lớn, khoẻ mạnh phi thường để có thể vung chày lún sân, giã cho hạt gạo trắng ngần để bộ đội ăn no đánh thắng. + Mẹ tỉa bắp mơ hạt bắp lên đều như Đam San phi phàm có sức thần phát hoang cả mười dãy núi Ka-Lưi để có đủ lương thực nuôi bộ đội đánh giặc. + Mơ ước thứ ba thật cảm động và cao đẹp: mơ được thấy Bác Hồ, được làm người Tự do. Nguyện vọng thiết tha của mẹ là được thấy vị lãnh tụ vĩ đại, cha già của dân tộc. Mẹ mong đất nước được độc lập tự do. * Tác giả lại chọn cách nói “con mơ cho mẹ” mà không viết mẹ mơ cho con hoặc mẹ mơ con sẽ … vì ông muốn nhấn mạnh sự thống nhất gắn bó màu thịt giữa hai mẹ con. Mẹ gửi gắm niềm mong mỏi vào giấc mơ của con để con ngủ ngoan và có những giấc mơ đẹp. Và trong lòng mẹ, trong cái nhìn của mẹ: Con dù lớn vẫn là con của mẹ, Đi hết đời lòng mẹ vẫn theo con. ( Chế Lan Viên) - Em hãy cho nhận xét về mỗi lời ru? * Mỗi lời ru là một ước nguyện khác nhau gắn liền với công việc, thể hiện tình yêu tha thiết của mẹ với con, con là niềm tin của mẹ. - Câu hỏi 5: - Qua tình cảm thương yêu con của mẹ, em hiểu thế nào về những ước mong, ý chí của nhân dân ta trong cuộc kháng chiến chống Mỹ? * Ở đoạn 1,2 tình thương con gắn với tình thương bộ đội , buôn làng, quê hương. * Ở đoạn 3 tình thương con gắn với tình yêu đất nước anh dũng kháng chiến. * Ước mong, ý chí: Mong có nhiều hạt gạo trắng, hạt bắp lên đều, mong con chóng lớn khôn để trở thành chàng trai cường tráng trong lao động sản xuất . Mong con trở thành người lính chiến đấu vì nền độc lập tự do thiêng liêng, mong con được làm người dân của đất nước hoà bình. * Hoạt động 4: Hướng dẫn tổng kết. - Qua bài thơ tác giả ca ngợi ai và tình cảm gì? - Điểm vài nét nghệ thuật của bài thơ? * HS dựa vào phần ghi nhớ để trả lời. I. Tìm hiểu chung: 1. Tác giả: 2. Tác phẩm: II. Đọc, tìm hiểu chú thích, thể loại, bố cục: 1. Đọc: 2. Tìm hiểu từ khó: 3. Thể loại: 4. Bố cục: III. Phân tích: 1. Nhịp điệu của mỗi khúc ru: - Cách lặp đi lặp lại, cách ngắt nhịp tạo âm điệu dìu dặt vấn vương. - Giọng điệu trữ tình thể hiện tình cảm thiết tha, trìu mến. 2. Hình ảnh người mẹ Tà-Ôi: - Mẹ giã gạo góp phần nuôi bộ đội kháng chiến. - Mẹ đang tỉa bắp: Lao động sản xuất phục vụ chiến đấu. - Mẹ chuyển lán, đi đạp rừng, giành trận cuối. - Đi liền với những công việc có hình ảnh người mẹ với tấm long của người trên chiến khu kháng chiến gian khổ. - Công việc vất vả, gian khổ, bền bỉ chứng tỏ sự quyết tâm. Qua đó, thấy được lòng yêu thương con, yêu thương bộ đội, yêu nhân dân, đất nước và thể hiện niềm tin thắng lợi. - Hình ảnh so sánh ngầm đứa con là mặt trời,là nguồn sống của mẹ, là nguồn hạnh phúc ấm áp gần gũi thiêng liêng của đời mẹ. 3. Những khúc ru và tình cảm của mẹ: Mối liên hệ giữa công việc của mẹ với tình cảm, ước mong của mẹ: - Mẹ giã gạo mơ hạt gạo trắng. - Mẹ tỉa bắp mơ hạt bắp lên đều. - Mẹ địu con đi mơ thấy Bác Hồ, làm người tự do. - Mỗi khúc ru là một ước nguyện khác nhau gắn liền với công việc. Mối liên hệ này thật tự nhiên và chặt chẽ thể hiện tình yêu tha thiết của mẹ với con, con là nguồn hạnh phúc ấm áp, con góp phần sưởi ấm lòng tin yêu, ý chí của mẹ trong cuộc sống. 4. Ước mong, ý chí của nhân dân trong cuộc kháng chiến chống Mỹ: Từ hình ảnh và tấm lòng người mẹ Tà-Ôi, tác giả đã thể hiện tình yêu quê hương đất nước thiết tha, ý chí chiến đấu cho độc lập tư do và khát vọng thống nhất nước nhà của nhân dân ta trong thời kỳ kháng chiến chống Mỹ. IV. Tổng kết: Trong gian nan, vất vả của cuộc sống ở chiến khu, người mẹ càng dành cho con tình yêu thương thắm thiết, càng ước mong con mau lớn khôn, khỏe mạnh, trở thành công dân của một đất nước tự do. Nguyễn Khoa Điềm đã thể hiện tình yêu thương con gắn với lòng yêu nước, với tinh thần chiến đấu của người mẹ miền tây Thừa Thiên qua khúc hát ru những em bé lớn trên lưng mẹ mang giọng điệu ngọt ngào, trìu mến. IV.Củng cố: - Tình cảm của mẹ Tà-Ôi như thế nào? - Đọc lại phần ghi nhớ. - Đọc thuộc lòng ba khúc ru. V. Dặn dò: 1. Học thuộc bài. 2.Chuẩn bị bài Ánh trăng của Nguyễn Duy. - Đọc bài thơ và phần chú thích để tìm hiểu tác giả, tác phẩm. - Tìm hiểu từ khó, thể loại, bố cục. - Trả lời 4 câu hỏi đọc hiểu văn bản. - Học thuộc lòng trước bài thơ.