Giáo án Ngữ văn 9 - Tuần 28 - Bài 27 - Tiết 136,137: Đọc thêm bến quê (Nguyễn Minh Châu)

Ngày: Tuần 28 Bài 27 Tiết 136,137 ĐỌC THÊM BẾN QUÊ. Nguyễn Minh Châu. š & b A.. Mục tiêu cần đạt : Giúp học sinh: - Qua cảnh ngộ và tâm trạng của nhân vật Nhĩ trong truyện, cảm nhận được ý nghĩa triết lý mang tính trải nghiệm về cuộc đời con người, biết nhận ra những vẻ đẹp bình dị và quí giá trong những gì gần gũi của quê hương, gia đình. - Thấy và phân tích được những đặc sắc của truyện: tạo tình huống nghịch lý, trần thuật qua dòng nội tâm nhân vật, ngôn ngữ và giọng điệu nay chất suy tư, hình ảnh biểu tượng. - Rèn luyện kỹ năng phân tích tác phẩm truyện có sự kết hợp các yếu tố tự sự, trữ tình và triết lý. B.. Chuẩn bị: 1 Giáo viên: Hệ thống câu hỏi. 2 Học sinh: Soạn bài theo yêu cầu của GV. C.Tiến trình lên lớp: I. Ổn định tổ chức: II.Kiểm tra bài cũ: Đọc đoạn thơ đầu bài thơ “Mây và sóng”. Nêu tư tưởng nhân văn của bài thơ. III. Bài mới: Hoạt động của Giáo viên và Học sinh Nội dung ghi A. Hoạt động 1: Hướng dẫn tìm hiểu chung. - GV gọi HS đọc dấu sao SGK/106,107 để tìm hiểu tác giả, tác phẩm. - Nêu vài nét về tác giả? * Nguyễn Minh Châu(1930-1989) là cây bút xuất sắc về văn xuôi hiện đại, là cây bút tiêu biểu của nền văn học thời kỳ kháng chiến chống Mỹ. * Truyện ngắn của ông đã thể hiện những tìm tòi quan trọng về tư tưởng và nghệ thuật, góp phần đổi mới văn học nước nhà. * Năm 2000, ông được nhà nước truy tặng giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học nghệ thuật. - Nêu vài nét về tác phẩm?(Xuất xứ, thời điểm sáng tác) * Xuất xứ: in trong tập truyện cùng tên. * Thời điểm sáng tác: 1958. * Triết lý trong truyện là một triết lý giản dị mà sâu sắc, mang tính trải nghiệm, có ý nghĩa tổng kết cuộc đời của mỗi con người. B. Hoạt động 2: Hướng dẫn đọc, tìm hiểu từ khó, thể loại ,bố cục, chủ đề, tóm tắt truyện. - GV hướng dẫn HS thực hiện các phần trên. * Đọc: giọng trầm tĩnh, suy tư, xúc động và đượm buồn của nhân vật sống những ngày cuối của cuộc đời. Giọng trữ tình, xúc cảm trong đoạn tả cảnh thiên nhiên, hàng cây, cảnh bờ sông …, con thuyền và cánh buồm … vào thu. * Tìm hiểu từ khó: 9 từ SGK/107. * Thể loại: truyện ngắn. * Bố cục: Cốt truyện xoay quanh tình huống một buổi sáng đầu thu, trong căn phòng có cửa sổ nhìn ra sông Hồng nơi Nhĩ đang nằm dưỡng bệnh, đang sống những ngày cuối cùng của cuộc đời mình. Bố cục chia theo dòng suy nghĩ của Nhĩ: ­ “Ngoài cửa sổ …… bậc gỗ mòn lõm” Cuộc trò chuyện của Nhĩ với Liên. ­ “Chờ Liên …… nước đỏ” Nhĩ nhờ con sang bên kia sông, nhờ bọn trẻ hàng xóm giúp anh ngồi tựa sát cửa sổ để ngắm cảnh, suy tư và nghĩ ngợi. ­ “Giữa lúc …… bên này” Cụ giáo Khuyến ghé thăm và hành động cố gắng cuối cùng của Nhĩ. * Chủ đề: Truyện hướng tới một nhận thức về cuộc đời: cuộc sống và số phận con người chứa đầy những điều bất thường, những nghịch lý ngẫu nhiên, vượt ra ngoài những dự định và ước muốn, cả những hiểu biết và toan tính của con người. * Tóm tắt truyện: Đoạn đầu kể chuyện một buổi sáng đầu thu, Nhĩ nằm yên trên giường bệnh để vợ-chị Liên-chải tóc. Chải xong, Liên đỡ Nhĩ ngồi dậy. Nhìn qua cửa sổ ngắm những bông hoa bằng lăng, ngắm cảnh bên kia bờ sông Hồng quen thuộc mà Nhĩ chưa và không bao giờ có thể sang thăm. Trò chuyện và quan sát vợ, Nhĩ chợt nhận ra Liên đã suốt đời vất vả, phục vụ, săn sóc chồng với tình yêu thương thầm lặng và đầy hy sinh. Nhĩ sai Tuấn-con trai thứ hai-thay mình sang bên kia sông. Nhĩ nhờ mấy đứa trẻ con hàng xóm-bọn cái Huệ-đỡ anh tới sát cửa sổ để nhìn cảnh vật cho gần, rõ hơn. Cảnh thiên nhiên quê hương vào thu làm anh bồi hồi và chạnh buồn vì anh sắp phải từ biệt nó. Thằng Tuấn con anh mải sa vào xem đánh cờ thế đã để lỡ một chuyến đò sang sông.Nhưng anh không trách nó mà chỉ nghĩ buồn bã rằng con người ta trên đường đời thật khó tránh được cái vòng vèo hoặc chùng chình. Anh chợt nhận ra vẻ đẹp tiêu sơ, giản dị của cảnh bờ bãi bến quê, nhận ra vẻ đẹp tâm hồn của vợ anh, thấy được nơi nương tựa ấm êm là gia đình vợ con … Nhĩ cố thu chút sức lực cuối cùng, giơ cánh tay ra ngoài cửa sổ khoát khoát như đang khan thiết ra hiệu cho một người nào đó đi nhanh cho kịp chuyến đò. C. Hoạt động 3: Hướng dẫn phân tích. - Tình huống truyện là gì? Tác dụng của nó? * Tình huống truyện là hoàn cảnh xảy ra làm điều kiện cho câu chuyện phát triển. Là hoàn cảnh sống và hoạt động của các nhân vật( nhân vật chính) góp phần thể hiện tính cách nhân vật và chủ đề tác phẩm. - Trong bài nhân vật Nhĩ đã được đặt trong tình huống như thế nào? * Hoàn cảnh của Nhĩ(nhân vật chính) được tác giả đặt trong tình huống đặc biệt: căn bệnh hiểm nghèo khiến anh gần như bại liệt toàn thân, không thể tự mình di chuyển, dù chỉ nhích nửa người vài chục phân trên giường bệnh. Tất cả mọi sinh hoạt thông thường của anh đều phải nhờ vào sự giúp đỡ của người khác, chủ yếu là nhừ vào Liên-vợ anh. Anh đang sống những ngày cuối cùng của cuộc đời mace dù trước khi khỏi bệnh, hơn một năm trước-anh là một cán bộ nhà nước có điều kiện và đã đi rất nhiều nơi trên khắp thế giới. - Tại sao nói đó là một tình huống trớ trêu, nghịch lý, nhưng cũng không trái tự nhiên, không phải hoàn toàn bịa đặt vô lý? * Truyện của Nguyễn Minh Châu tạo nên một tình huống nghịch lý để chiêm nghiệm một triết lý về đời người. Nhĩ là một người làm công việc đi nhiều vậy mà cuối đời căn bệnh quái ác lại buộc chặt anh vào giường bệnh và hành hạ anh hàng năm trời. Khi anh muốn nhích người đến gần cửa sổ thấy cũng khó như đi hết nửa vòng trái đất và phải nhờ sự trợ giúp của lũ trẻ con hàng xóm. * Tình huống trên dẫn đến tình huống thứ hai:Nhĩ phát hiện ra vẻ đẹp của bờ bãi bên kia sông, quen mà lạ và anh không thể đi tới đó được dù chỉ một lần. Anh nhờ con trai thực hiện khao khát của mình nhưng cậu bé lại để lỡ chuyến đò (trước kia anh không để ý). - Tình huống ấy đã giúp tác giả thể hiện những điều gì? Đó có phải là chủ đề của truyện không? * Tác giả muốn người đọc hướng tới một nhận thức về cuộc đời: cuộc sống và số phận con người chứa đầy những điều bất thường, những nghịch lý ngẫu nhiên vượt ra ngoài những dự định và ước muốn, cả những hiểu biết và toan tính của người ta. Cũng có thể hiểu tác giả muốn tâm sự và khái quát những quy luật, triết lý cuộc đời, bình thường giản dị nhưng không phải lúc nào cũng sớm nhận ra mà phải trải qua bao trải nghiệm, có khi phải đến cuối đời, trong những hoàn cảnh trớ trêu mà bản thân buộc phải nếm trải. * Đó chính là chủ đề của truyện. - Đọc đoạn một và cho biết qua cái nhìn và cảm nhận của Nhĩ-một người bệnh-em thấy cảnh vật thiên nhiên được tả theo trình tự nào? Có tác dụng gì? * Cảnh vật được miêu tả theo tầm nhìn của Nhĩ từ gần đến xa, tạo thành một không gian có chiều sâu, rộng: từ những bông bằng lăng ngay phía ngoài cửa sổ đến con sông Hồng, đến vòm trời và sau cùng là bãi bồi bên kia sông. - Cụ thể từng cảnh được miêu tả như thế nào? Nhận xét về các màu sắc của cảnh vật? * Những bông hoa bằng lăng cuối mùa thưa thớt nhưng đậm sắc hơn (đoạn đầu). * Những dòng sông màu đỏ nhạt như rộng thêm (đoạn 2). Vòm trời như cao hơn, bờ bãi màu vàng thau xen màu xanh non. * Qua màu sắc cho thấy cảm nhận tinh tế, cảnh vật vừa lạ vừa quen tưởng chừng như lần đầu tiên cảm thấy tất cả vẻ đẹp và sự giàu có của nó. - Đọc những câu hỏi của Nhĩ và thái độ im lặng của Liên, người đọc cảm thấy hình như anh đã nhậ ra điều gì về bản thân? * Qua những câu hỏi: ­ Đêm qua lúc gần sáng em có nghe thấy tiếng gì không? ð Tiếng đất lở nơi bờ sông, báo hiệu tai họa. ­ Hôm nay đã là ngày mấy rồi em nhỉ? ð Qua thái độ im lặng né tránh không muốn trả lời của Liên, ta có cảm nhận như bằng trực giác Nhĩ đã nhận ra mình chẳng còn sống được bao lâu nữa. Anh phải đối mặt với hoàn cảnh bi đát không còn lối thoát. - Hãy đọc lại những câu nói của Nhĩ và Liên để thấy được cảm nhận của Nhĩ về Liên? * Lần đầu tiên thấy Liên mặc tấm áo vá. Nhĩ cho rằng: “suốt đời anh chỉ làm em khổ tâm ……”. Liên nói: “Anh cứ yên tâm ……” và “có hề sao đâu ……” ð Nhĩ thấu hiểu với lòng biết ơn sâu sắc người vợ. Đó là người con gái bên kia sông mặc áo nâu, chít khăn mỏ quạ-hình ảnh Liên ngày trước-nay trở thành người đàn bà thành thị nhưng tâm hồn Liên vẫn nguyên vẹn những nét tần tảo, chịu đựng hy sinh từ bao đời xưa. Nhĩ thấy chỗ dựa, cái sức mạnh tinh thần chính là từ tổ ấm gia đình, từ tình yêu thương chung thủy của vợ. Hình ảnh so sánh với bãi bồi mùa lại mùa, năm lại năm càng màu mỡ phù sa bồi đắp được liên tưởng thật phù hợp. - Vì sao Nhĩ lại nảy sinh khao khát được đặt chân lên bài bồi bên kia sông vào chính buổi sáng hôm ấy? * Sáng đầu thu ấy, khi chợt nhận ra tất cả vẻ đẹp của cảnh vật rất đỗi bình dị và gần gũi qua cửa sổ, đồng thời cũng hiểu rằng mình sắp phải từ biệt cuộc đời, Nhĩ bừng day một niềm khao khát vô vọng là được đặt chân một lần lên cái bãi bồi bên kia sông. Điều ước muốn ấy chính là sự thức tỉnh về những giá trị bền vững, bình thường và sâu xa trong cuộc sống-những giá trị thường bị bỏ qua, lãng quên lúc còn trẻ khi con người còn mài theo những khát khao xa vời. Nhưng khi đã già, từng trải, bệnh nặng, liệt giường thì khát khao đó bừng day chen vào những ân hận xót xa vì lực bất tòng tâm. - Nhĩ nhờ con sang sông để làm gì? Ước vọng của anh có thành công không?Vì sao? * Nhĩ không tự mình làm được cái việc đơn giản là đi sang bên kia sông nên nảy ra sáng kiến nhờ con trai đi thay, cảm nhận thay mình. Nhưng con hiểu sai hàm ý của cha(anh không muốn giải thích) nên làm theo một cách miễn cưỡng. Trên đường đi lại bị cuốn hút vào trò chơi phá cờ thế nên để lỡ chuyến đò sang sông duy nhất trong ngày. Từ đó anh rút ra qui luật: thật khó tránh được những cái điều vòng vèo hoặc chùng chình. Anh đã thế bây giờ con anh cũng thế. Con anh phải đến vài chục năm nữa khi nó già nó mới nhận thấy. Vài lần “vòng vèo, chùng chình” thì đã hết cuộc đời không thể làm lại được nhưng anh không giận nó. - Từ qui luật trên còn có qui luật nào khác? * Sự cách biệt, khác nhau giữa các thế hệ già trẻ, cha con. Họ là những người thân yêu, ruột thịt của nhau, rất thương yêu nhau nhưng đâu có hiểu nhau, đó là qui luật đáng buồn. 4Nên đem lại niềm vui cho nhau khi chưa muộn. - Phân tích hành động kỳ quặc của Nhĩ ở đoạn cuối? Điều đó có ý nghĩa gì? * Khi thấy con đò ngang vừa chạm mũi vào bờ đất bên này sông, Nhĩ thu hết tàn lực đu mình, nhô mình ra ngoài, giơ một cánh tay gầy khoát khoát như đang khẩn thiết ra hiệu cho một người nào đó. Đó là một hành động có vẻ kỳ quặc. Vì anh đang hối hả giục cậu con trai đang mãi xem cờ thế, nhanh chân cho kịp chuyến đò. Anh muốn thức tỉnh mọi người hãy khẩn trương sống có ích, đừng la cà, chùng chình dềnh dàng ở những cái vòng vèo vô bổ mà chúng ta rất dễ sa đà, để dứt ra khỏi nó, để hướng tới những giá trị đích thực vốn rất giản dị, gần gũi và bền vững. - Em tóm tắt như thế nào về nhân vật Nhĩ? * Nhân vật Nhĩ là nhân vật tư tưởng chứ không phải là nhân vật số phận, nhân vật tính cách. Nhà văn qua một tình huống đặc biệt của nhân vật đã gửi gắm nhiều quan sát, suy ngẫm, triết lý về cuộc đời và con người. Những chiêm nghiệm, triết lý đã chuyển hoá vào trong nội tâm nhân vật, với diễn biến tâm trạng dưới sự tác động của hoàn cảnh được miêu tả tinh tế, hợp lý nhưng không dữ dội, da diết. - Tìm đặc điểm nổi bật về nghệ thuật? * Hình ảnh biểu tượng: + Hình ảnh thiên nhiên sang thu. + Hình ảnh quê hương gần gũi: hàng cây, một con thuyền, dòng sông, bến đò, bãi bồi … + Hình ảnh những bông hoa bằng lăng nhợt nhạt cuối mùa, tiếng đất lở ban đêm và bệnh tật đang vào giai đoạn cuối của Nhĩ. + Đứa con trai với sự chùng chình, vòng vèo khó tránh khỏi trên đường đời của con người. + Hành động và cử chỉ của Nhĩ ở cuối truyện và tâm sự gửi gắm của tác giả. D. Hoạt động 4: Hướng dẫn tổng kết. - Nêu nội dung và nghệ thuật của đoạn trích? * HS dựa vào phần ghi nhớ để trả lời. I. Tìm hiểu chung: 1. Tác giả: 2. Tác phẩm: II. Đọc, tìm hiểu từ khó, thể loại, bố cục, chủ đề, tóm tắt truyện: 1. Đọc: 2. Tìm hiểu từ khó: 3. Thể loại: 4. Bố cục: 5. Chủ đề: 6. Tóm tắt truyện: III. Phân tích: 1. Tình huống truyện-tình huống của nhân vật chính: nhân vật Nhĩ. - Nhĩ mắc căn bệnh hiểm nghèo gần như bại liệt. Tất cả mọi sinh hoạt phải nhờ vả vào người khác-vợ anh. - Tình huống nghịch lý được tác giả đưa ra để chiêm nghiệm một triết lý về đời người: một người từng đi đây đi đó mà bay giờ phải chết ghí trên giường bệnh. - Muốn thực hiện một việc khoảng thời gian cuối đời cũng khó. 2. Những cảm xúc và suy nghĩ của nhân vật Nhĩ: - Cảnh thiên nhiên được miêu tả theo tầm nhìn của Nhĩ, theo trình tự từ gần đến xa tạo không gian sâu rộng. - Cảnh vật thiên nhiên hiện ra với vẻ đẹp riêng với cảm nhận tinh tế. - Không gian và cảnh sắc vốn quen thuộc gần gũi nhưng rất mới mẻ tưởng như lần đầu cảm nhận. - Nhĩ nhận ra thời gian ngắn ngủi của đời mình: * Đêm qua lúc gần sáng em có nghe thấy tiếng gì không? * Hôm nay đã là ngày mấy rồi nhỉ? - Nhĩ nhận ra tất cả tình yêu thương, sự tảo tần và đức hy sinh thầm lặng của vợ. Nhĩ thấu hiểu với lòng biết ơn sâu sắc của vợ. - Niềm khao khát được đặt chân lên bãi bồi bên kia bến sông chính là sự thức tỉnh về những giá trị bền vững, bình thường sâu xa của cuộc sống. Sự thức tỉnh đó xen lẫn niềm ân hận với nỗi xót xa. - Ước vọng “sang bên kia sông” không thành vì nghịch lý: đứa con trai thực hiện miễn cưỡng và bị cuốn hút vào trò chơi nên để lỡ chuyến đò. - Qui luật được rút ra: ý thức muốn thức tỉnh mọi người về cái vòng vèo, chùng chình mà chúng ta đang sa vào trên đường đời. - Hành động kỳ quặc nhưng có ý nghĩa: * Hối hả, thúc giục con trai. * Mọi người hãy sống khẩn trương, sống có ích, đừng la cà, vòng vèo, chùng chình để hướng tới những giá trị đích thực vốn rất giản dị, gần gũi và bền vững. - Nhĩ là nhân vật tư tưởng trong sáng tác của tác giả sau 1975. Qua nhân vật, tác giả đã gửi gắm nhiều suy nghĩ, suy ngẫm, triết lý về cuộc đời và con người. 3. Nghệ thuật: - Hình ảnh sáng tạo, giàu ý nghĩa biểu tượng tạo chiều sâu khái quát triết lý. Tính biểu tượng mang đậm tính tả thực. - Tình huống truyện giản dị mà bất ngờ vàø nghịch lý. - Giọng kể chuyện giàu cảm xúc, trữ tình gợi suy ngẫm, triết lý. IV. Tổng kết: * Truyện ngắn Bến quê của Nguyễn Minh Châu chứa đựng những suy ngẫm, trải nghiệm sâu sắc của nhà văn về con người và cuộc đời, thức tỉnh ở mọi người sự trân trọng những vẻ đẹp và giá trị bình dị, gần gũi của gia đình, của quê hương. * Nghệ thuật truyện nổi bật ở sự miêu tả tâm lý tinh tế, nhiều hình ảnh giàu tính biểu tượng, cách xây dựng tình huống, trần thuật theo dòng tâm trạng của nhân vật. IV.Củng cố: - Nêu chủ đề tư tưởng của truyện. - Tự liên hệ bản thân( nếu có)hãy kể lại một lần chùng chình, vòng vèo không thực hiện được một điều gì đó trong cuộc sống hay trong học tập của em. V. Hướng dẫn chuẩn bị bài mới: 1. Học thuộc bài. 2. Chuẩn bị bài Ôn tập phần Tiếng Việt. - Đọc phần khởi ngữ và các thành phần biệt lập và trả lời câu hỏi 1,2 SGK/109,110. * Từ in đậm là thành phần gì của câu. Ghi kết quả phân tích vào bảng tổng kết(theo mẫu). * Viết đoạn văn ngắn giới thiệu truyện ngắn Bến quê trong đó có câu chứa khởi ngữ và câu chứa thành phần tình thái. - Đọc phần liên kết câu và liên kết đoạn văn và trả lời câu hỏi. * Từ ngữ in đậm thể hiện phép liên kết nào? * Ghi kết quả phân tích vào bảng tổng kết theo mẫu. * Nêu rõ sự liên kết về nội dung, về hình thức giữa các câu trong đoạn văn em viết về truyện ngắn Bến quê của Nguyễn Minh Châu. - Đọc phần nghĩa tường minh và hàm ý và trả lời câu hỏi. * Tìm nội dung câu in đậm trong truyện Chiếm hết chỗ. * Tìm hàm ý trong câu in đậm. Các hàm ý đó cố ý vi phạm phương châm hội thoại nào? VI.Rút kinh nghiệm: