Khảo sát Truyện Kiều từ những câu thơ 'dịch' Đường thi

Khảo sát Truyện Kiều từ những câu thơ 'dịch' Đường thi Nguyễn Ngọc Bảo Trâm Truyện Kiều là tác phẩm truyện thơ Nôm thành công nhất của nước ta. Tác phẩm ra đời trong thời Trung đại nên chịu sự chi phối của lý tưởng thẩm mỹ phong kiến. Một trong những nét đặc trưng của thi pháp thời kỳ này là sử dụng điển cố, điển tích, tập cổ… Trong Truyện Kiều những hình thức này không ít. Nguyễn Du đã sử dụng rất nhiều điển cố, điển tích của Trung Quốc được lấy từ Kinh Thi, Tình sử, Tả truyện, Kinh Dịch, Lễ ký, Hán thư, Tây sương, Thần tiên truyện… Qua bàn tay tài hoa của ông, những điển cố này đã được sử dụng rất sáng tạo và đã trở nên quen thuộc hơn, gần gũi với tâm hồn dân tộc Việt Nam hơn. Nhờ thế ngôn ngữ Việt cũng trở nên giàu có và phong phú hơn khi du nhập những từ ngữ mới. Chẳng hạn từ bể dâu trong câu Trải qua một cuộc bể dâu là mượn từ câu Thương hải biến vi tang điền (Bể xanh hóa thành nương dâu - Thần tiên truyện) diễn tả những thay đổi trong cuộc đời, vũ trụ. Hay như câu:Sầu đong càng lắc càng đầy,Ba thu dọn lại một ngày dài ghê! (câu 247-248)là hình thức tập cổ của câu Nhất nhật bất kiến như tam thu hề (một ngày không trông thấy mặt lâu như là ba tháng mùa thu) trong Kinh Thi."Truyện Kiều" có nhiều câu thơ lấy ý từ Đường thi. Chắc chắn Nguyễn Du không làm công việc dịch thơ. Tuy nhiên, cũng có một số câu thơ trong tác phẩm của ông xét theo một khía cạnh nào đó chính là những câu thơ dịch từ Đường thi. Chúng tôi làm một việc là lượm lặt những câu thơ ấy nhằm nhìn "Truyện Kiều" của Nguyễn Du dưới một góc độ mới. Khảo sát thơ “Kiều” như những bản dịch không phải là một việc làm máy móc, vì theo chúng tôi từ đó sẽ nhận thấy thêm nhiều những sáng tạo độc đáo của Nguyễn Du cũng như hiểu thêm về quá trình sáng tác của ông. Cũng có thể nói rằng nhờ Nguyễn Du mà nhiều câu thơ Đường được biết đến nhiều hơn, trở nên quen thuộc hơn với người đọc Việt Nam. Ông đã sử dụng thơ của nhiều nhà thơ Đường như Đỗ Mục, Bạch Cư Dị, Mạnh Giao, Lý Thương Ẩn, Thôi Hộ,… Nếu chỉ kể những câu thơ mượn điển cố, điển tích thì trong Truyện Kiều đã có rất nhiều câu có chất liệu Đường thi. Những câu như: Màu hoa lê hãy dầm dề giọt mưa (câu 226) gợi cho người đọc nhớ đến câu: Ngọc dung tịch mịch lệ lan can, Lê hoa nhất chi xuân đái vũ.(Mặt ngọc âm thầm, nước mắt chan hòaNhư một cành hoa lê ướt đẫm nước mưa xuân)Hay câu Trong khi chắp cánh liền cành (câu 515) là mượn từ câu:Tại thiên nguyện tác ty dực điểu, Tại địa nguyện vi liên lý chi… (Trên trời nguyện làm chim liền cánh,Dưới đất nguyện làm cây liền cành.)trong bài Trường hận ca của Bạch Cư Dị. Ở đây chúng tôi muốn nói đến những câu thơ trong Truyện Kiều có thể coi là những câu thơ dịch thực sự. Một trong những câu thơ Đường nhờ Nguyễn Du mà nổi tiếng hơn là câu:Nhân diện bất tri hà xứ khứ, Đào hoa y cựu tiếu đông phong. (Đề tích sở kiến xứ)(Không biết mặt người ở nơi nàoHoa đào vẫn cười với gió đông như cũ)của Thôi Hộ. Nguyễn Du mượn câu thơ này, mượn chuyện của Thôi Hộ mà nói tâm sự của chàng Kim khi trở lại vườn Thúy. Cũng như Thôi Hộ, Kim Trọng trở lại tìm người đẹp, cảnh vẫn như xưa, vẫn hoa đào, vẫn gió xuân… nhưng người xưa thì không tìm thấy nữa. Nguyễn Du “dịch”:Trước sau nào thấy bóng người,Hoa đào năm ngoái còn cười gió đông. (câu 2747-2748)Một câu thơ thần tình nếu là thơ, tài hoa nếu là dịch!Bởi vì Nguyễn Du không dụng tâm làm một người dịch thơ Đường nên giữa câu thơ của ông với nguyên tác của Thôi Hộ có nhiều khác biệt. Nếu Thôi Hộ viết hà xứ khứ thì Nguyễn Du chỉ viết đơn giản là trước sau. Thôi Hộ nhớ về một khuôn mặt đã ửng hồng cùng với hoa đào mùa xuân trong lần gặp gỡ trước (Nhân diện, đào hoa tương ánh hồng, còn với chàng Kim có lẽ ký ức về nàng Kiều trong vườn Thúy là hình ảnh Dưới đào dường có bóng người thướt tha (câu 290). Do vậy Nguyễn Du dùng từ bóng người là phù hợp hơn với văn cảnh, với tâm trạng của chàng Kim. Câu thơ của Nguyễn Du mang nghĩa khẳng định, còn câu thơ của Thôi Hộ là một sự băn khoăn, không thể nói được ai là người viết hay hơn, sâu sắc hơn ai, bởi cả hai đều thể hiện được một nỗi thất vọng thật sự.Ở câu thứ hai, Nguyễn Du đã có một sự sáng tạo độc đáo khi ông thay từ y cựu bằng từ năm ngoái. Y cựu là vẫn như cũ, hoa đào sau một năm, mùa xuân đến lại trổ ra những bông hoa y như trước kia, vẫn thắm tươi để cười với gió mùa xuân. Nguyễn Du có ý khẳng định hơn khi ông dùng từ năm ngoái. Không phải những bông hoa mới trổ trong một mùa xuân mới, mà chàng Kim tưởng như đó là những bông hoa của năm ngoái. Chính là hoa đào của năm ngoái! Vậy thì bóng người thướt tha dưới hoa đào năm ngoái ở đâu? Nỗi xót xa dường như tăng thêm một bậc. Cảnh cũ vẫn còn mà người xưa đã vắng! Hoa đào cười với gió đông trở nên một hình ảnh quen thuộc trong lòng người yêu thơ, yêu Truyện Kiều.Một đoạn thơ dịch chứng tỏ tài năng của Nguyễn Du nữa là đoạn tả tiếng đàn của nàng Kiều trong đoạn đoàn viên:Khúc đâu đầm ấm dương hòa!Ấy là hồ điệp hay là Trang sinh?Khúc đâu êm ái xuân tình!Ấy hồn Thục đế hay mình đỗ quyên?Trong sao châu dỏ duềnh quyên!Ấm sao hạt ngọc Lam Điền mới đông! (câu 3199-3204)Một đoạn thơ tả tiếng đàn đến độ tuyệt diệu. Nhưng không hoàn toàn là sáng tạo của Nguyễn Du mà đúng hơn đó là những câu thơ “dịch” từ bài Cẩm sắt - của Lý Thương Ẩn đời Đường: Trang sinh hiểu mộng mê hồ điệp,Thục đế xuân tâm thác đỗ quyên. Thương hải nguyệt minh châu hữu lệ, Lam điền ngọc noãn nhật sinh yên. (Tiếng đàn như: Khi Trang sinh lầm mình là bướm trong giấc mộng buổi sáng,Tấm lòng xuân của Thục đế gửi gắm vào chim đỗ quyên.Dưới biển xanh, trăng sáng chiếu xuống những hạt châu thành nước mắtChốn Lam Điền, nắng ấm soi trên những hạt ngọc tỏa khói)Nguyễn Du chọn một đoạn thơ tả tiếng đàn tuyệt hay của Lý Thương Ẩn mà tặng cho nàng Kiều, tặng cho Kim Trọng. Trong buổi tái hợp của mối tình xa cách những mười lăm năm, tiếng đàn gảy nên tấm lòng yêu thương của những con người vừa tìm ra được hạnh phúc.Tiếng đàn của Kiều không còn thảm sầu, oán thán, ngậm đắng nuốt cay như xưa nữa. Tiếng đàn lúc này rất đầm ấm như giấc mơ hóa bướm trong buổi sớm, êm ái như xuân tình, trong trẻo như hạt ngọc rơi xuống mặt nước (duềnh) có ánh trăng (quyên) soi vào, ấm áp như ánh mặt trời, như những viên ngọc vừa ngưng kết. Nguyễn Du vì muốn cho cuộc đoàn viên của Kim Kiều được trọn vẹn nên ông cũng làm cho tiếng chim đỗ quyên trở nên êm ái lạ thường. Êm ái như xuân tình! Không còn là tiếng kêu than não ruột của một vị vua mất nước. Tấm lòng xuân của Thục đế trong lốt chim đỗ quyên trở nên êm ái lạ thường.Những câu thơ của Nguyễn Du nồng nàn, tha thiết quá với những thán từ sao (trong sao, ấm sao). Nhờ hơi thơ lục bát mượt mà, những câu thơ Đường mang đậm hồn thơ Việt.Bài thơ Cầm sắt của Lý Thương Ẩn là một bài thơ hay và được nhiều người dịch. Trần Trọng San dịch những câu thơ đó như sau:Mơ màng giấc bướm Trang sinh;Lòng xuân Vọng đế, đỗ quyên gửi vào.Biển xanh trăng chiếu lệ châu;Ngọc phơi nắng ấm, khói cao Lam Điền…Trần Trọng San đã dịch thật sát nghĩa so với những câu thơ của Lý Thương Ẩn. Vì tâm thế dịch thuật hoàn toàn khác với Nguyễn Du nên những câu thơ dịch của ông thật hoàn chỉnh, đúng nghĩa là những câu thơ dịch. Nhưng cũng cần nói lại một lần nữa là Nguyễn Du của chúng ta không hề có chủ tâm dịch mà chỉ mượn những câu thơ của Lý Thương Ẩn mà thôi. Ông đã vận dụng chúng thật sáng tạo để viết nên những câu thơ tả tiếng đàn tuyệt vời của mình.Nguyễn Du còn dùng nhiều câu thơ Đường khác trong sáng tác của mình. Chẳng hạn như câu:Bán kiên cung kiếm bằng thiên túng, Nhất trạo giang sơn tận địa duy.của Hoàng Sào để tả Từ Hải: Gươm đàn nửa gánh, non sông một chèo (câu 2174). Một sự chọn lựa rất phù hợp để khắc họa hình tượng người anh hùng Từ Hải, nhân vật lý tưởng trong tác phẩm.Rồi một câu thơ cũng rất quen thuộc trong bài Vô đề của Lý Thương Ẩn:Xuân tàm đáo tử ty phương tận (Con tằm xuân đến lúc chết thì tơ mới hết)Nguyễn Du còn làm cho nỗi lưu luyến day dứt hơn nữa khi viết Con tằm đến thác, cũng còn vương tơ (câu 1976). Không phải khi tằm chết thì hết nhả tơ, mà tơ vẫn còn vương vấn bên xác tằm. Chỉ có điều ông lại để câu này thốt ra từ miệng của Thúc Sinh, trong khi chàng Thúc này lại sợ hãi Hoạn Thư đến nỗi đã bỏ rơi nàng Kiều tội nghiệp, đẩy Kiều vào con đường đau khổ một lần nữa.Câu thơ kết thúc của Trường hận ca nổi tiếng của Bạch Cư Dị cũng được “dịch” trong Truyện Kiều:Thử hận miên miên vô tuyệt kỳ(Mối hận này triền miên không lúc nào chấm dứt).Mối hận chia ly của Kim Kiều có khác gì mối hận chia ly của Đường Minh Hoàng và Dương Quý Phi thời Đường chứ. Cũng đều là Sầu này dằng dặc muôn đời chưa quên (câu 2786). Dịch được chữ miên miên thành dằng dặc thật đã đến độ tuyệt vời. Nguyễn Du sử dụng ý thơ này là đã thể hiện sự thấu hiểu sâu sắc với mối tình của họ.Rồi cả câu thơ: Giếng vàng đã rụng một vài lá ngô là dịch từ câu:Kim tỉnh ngô đồng thu diệp hoàngtrong bài Trường tín thu từ của Vương Xương Linh.Khi Thúy Kiều trở về với gia đình có hẹn sẽ lập am rước Giác Duyên. Nhưng khi cho người trở lại tìm thì Giác Duyên đã không còn ở đó nữa. Đúng như hoàn cảnh Tầm ẩn giả bất ngộ của Giả Đảo:Tùng hạ vấn đồng tử Ngôn sư thái dược khứ Chỉ tại thử sơn trung Vân thâm bất tri xứ(Dưới cây tùng hỏi tiểu đồngTrả lời rằng thầy đã đi hái thuốcChỉ nội trong núi này thôiMây dày không biết ở chốn nào)Nguyễn Du mượn lại câu trả lời đó để trả lời cho sự vắng mặt của Giác Duyên:Sư đà hái thuốc phương xa,Mây bay, hạc lánh, biết là tìm đâu (câu 3231-3232)Một câu thơ dịch như vậy thật chưa chỉnh nhưng vận dụng nó từ một bài thơ bốn câu vào trong một tác phẩm dài đến hơn ba ngàn câu đúng lúc, đúng chỗ thật là quá khéo. Cái cớ hái thuốc trong mây dày không tìm ra được Nguyễn Du khéo nắm lấy để làm cái kết cho cả nhân vật Giác Duyên lẫn Thúy Kiều. Giác Duyên là một người tu hành, hay đi đây đó, không thể để bà về chỗ Kiều được, mà nàng Kiều trong đoạn đoàn viên chẳng thể nào lại đi tu lần nữa. Một giải pháp hợp lý để mỗi nhân vật trong tác phẩm đi theo hướng đi phù hợp với mình.Như trên đã nói, Nguyễn Du khi viết Truyện Kiều không hề nghĩ rằng mình đang làm công việc dịch thơ. Chỉ có những kẻ hậu thế là mạo muội gán cho ông cái công việc đó mà thôi. Tuy vậy, chúng tôi cho rằng xét Nguyễn Du dưới góc độ là một dịch giả sẽ không bao giờ là thừa. Với thiên tài của mình Nguyễn Du nếu muốn dịch thơ Đường chắc chắn cũng sẽ có những bản dịch thành công. Những câu Kiều của ông vô tình trở thành những câu thơ dịch mà đã rất hay rồi. Chúng thành công ở nhiều điểm, đầu tiên là khả năng kết hợp những ý thơ riêng lẻ ấy vào chung một cốt truyện thật thông suốt và liền mạch. Sau đó nếu xét ở góc độ dịch phẩm thì chúng đã thành công với vai trò giới thiệu cho độc giả về thơ Đường, đồng thời gợi hứng thú cho họ đi tìm đọc thêm nguyên tác, cũng như đọc thêm nhiều bài Đường thi khác nữa. Cách “dịch” của Nguyễn Du không thật bám sát ý thơ, hình ảnh thơ và mang nhiều dấu ấn cá nhân. Nhưng ông đã dịch thật đạt tinh thần cũng như tình cảm mà tác giả gửi gắm qua nguyên tác, để những câu thơ dịch ấy xuất hiện trong những tình tiết thật phù hợp, giúp chúng một lần nữa thể hiện những nội dung mà chúng đang mang. Con người thiên tài làm việc gì cũng chứng tỏ mình là thiên tài. Những câu thơ dịch của Nguyễn Du thể hiện điều đó. Chỉ là một việc ngẫu nhiên thôi nhưng tất cả chúng ta đều phải thừa nhận giá trị của những câu thơ đó, và chắc chắn chúng còn có nhiều điều để cho các dịch giả đời sau học tập theo. __________________