Một cách dạy bài “Ca Huế trên sông Hương"

Một cách dạy bài “Ca Huế trên sông Hương’’ Lý do chọn đề tài: “Ca Huế trên sông Hương’’ là một văn bản nhật dụng giàu sức biểu cảm được chọn đưa vào chương trình ngữ văn bậc THCS. Người đọc dù chưa một lần đến Huế ,chưa từng được nghe ca Huế trên sông Hương ,vậy mà qua ngôn ngữ miêu tả cụ thể,giàu cảm xúc của tác giả,bỗng cảm thấy mình như một du khách đang ngồi trong một con thuyền rồng trên dòng Hương thơ mộng vào một đêm trăng sáng,tâm hồn bâng khuâng xao xuyến lắng nghe lời ca tiếng nhạc du dương hoà trong tiếng chuông chùa Thiên Mụ ngân xa.Nhà báo Hà ánh Minh,qua tác phẩm này ,đã vừa giới thiệu được vẻ đẹp độc đáo của ca Huế ,vừa thổi vào lòng người đọc niềm khao khát được thưởng thức nét sinh hoạt văn hoá tao nhã ,đầy sức quyến rũ này của xứ Huế. Thành công của tác phẩm là vậy ,nhưng cái khó của người dạy văn là chọn con đường nào để giúp học sinh tiếp nhận tác phẩm một cách hiệu quả nhất,từ đó bồi đắp những giá trị Chân-Thiện –Mĩ trong tâm hồn các em.Đó là niềm day dứt,trăn trở của những giáo viên dạy văn yêu nghề .Việc chọn con đường ấy lại càng khó hơn khi hiện nay yêu cầu đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn đang đặt ra cấp thiết ,khi nhiều học sinh (và từ không ít phụ huynh )không còn muốn chọn văn chương làm sự học. Là một văn bản nhật dụng,việc khai thác “Ca Huế trên sông Hương’’có cái khó riêng,bởi nếu thiên về nội dung tính chất nhật dụng thì bài dạy sẽ rất khô khan,học sinh sẽ không hứng thú học tập;còn nếu thiên về cảm thụ văn học(bài văn này có hệ thống ngôn từ rất đẹp) thì dễ quên đặc trưng văn bản.Lại nữa,ca Huế là một sinh hoạt văn hoá dân gian ,khi dạy bài này nhất thiết không thể tách rời nó khỏi tính chất fôlklo. Từ những băn khoăn đó,tôi đã đi dự giờ tham khảo bài dạy này của nhiều đồng nghiệp,lắng nghe sự góp ý bổ sung của tổ chuyên môn trong trường về chính bài dạy của tôi,tôi đã rút ra một cách khai thác bài “Ca Huế trên sông Hương’’như sau, xin mạnh dạn trình bày với các đồng nghiệp ,rất mong được các đồng chí đọc và đóng góp ý kiến . Nội dung đề tài A.Những vấn đề cơ bản đặt ra : 1.Tạo dựng khung cảnh nghe ca Huế: Vì sao trong thiết kế này tôi đặt ra vấn đề trên?Bởi hầu hết học sinh chưa được đặt chân đến Huế.Các em sẽ rất háo hức học văn bản này ,đồng nghĩa với việc khám phá một miền đất mới với những điều kì diệuđang chờ đợi chúng nếu chúng ta tạo được một tâm thế nhập cuộc cho học sinh. Tôi thực hiện công việc này ngay từ khâu hỏi bài cũ và giới thiệu bài mới.Đặc biệt trong quá trình cùng học sinh khai thác tác phẩm trên lớp,tôi đi sâu vào việc tái hiện không gian thưởng thức caHuế cả bên ngoài (dòng sông Hương-dòng sông trăng) và bên trong(con thuyền rồng,cách bố trí dàn nhạc trong khoang thuyền,hình ảnh các ca công-người biểu diễn và người thưởng thức cận kề bên nhau),từ đó học sinh cứ tự nhiên bị lôi vào cuộc ,vừa cảm nhận được vẻ đẹp xứ Huế,vừa hiểu hơn về giá trị của các làn điệu ca Huế sâu đậm tình người. 2.Phát huy sự sáng tạo của học sinh : Đây là vấn đề cốt yếu của việc dạy và học ngữ văn hiện nay,là linh hồn của việc đổi mới phương pháp dạy học mà bất cứ giáo viên nào cũng phẩi quan tâm.Nhưng phát huy sự sáng tạo của các em như thế nào lại cũng là một việc đáng phải bàn cho từng tiết học.Tôi quan niệm rầng đổi mới phương pháp dạy học ngữ văn vẫn rất cần tôn trọng những giá trị văn chương truyền thống,nghĩa là giờ dạy phải giàu cảm xúc,để văn học vẫn là con đường từ trái tim đến với trái tim ,rồi từ những rung cảm thẩm mĩ ấy tác động đến lí trí con người.Cụ thể với bài ‘’Ca Huế trên sông Hương’’tôi vận dụng phát huy sự sáng tạo của học sinh trên hai phương diện : a.Vận dụng kiến thức đời sống của học sinh để các em tự cảm nhận vẻ đẹp thiên nhiên và đời sống tinh thần của con người xứ Huế(qua hệ thống câu hỏi gợi dẫn của giáo viên và bài tập thảo luận nhóm). b.Phát huy năng lực cảm thụ văn học của học sinh qua việc yêu cầu các em nêu cảm nhận về một vài đoạn văn giàu hình ảnh,cảm xúc trong bài. 3.Lời bình của giáo viên về những ván đề cần khắc sâu trong tác phẩm. Thiết nghĩ,khai thác một tác phẩm văn chương mà bỏ qua yếu tố này thì xem như đã dạy sai đặc trưng văn học.Vận dụng tốt lời bình trong đổi mới phương pháp dạy học ngữ văn là một sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa giá trị truyền thống và hiện đại.Tất nhiên những điều trên đây cần phải được vận dụng một cách linh hoạt và sáng tạo. B.Thiết kế bài dạy “CA HUÊ TRÊN SÔNG HƯƠNG’’ I.Mục tiêu bài học: Giúp học sinh thấy được vẻ đẹp của một sinh hoạt văn hoá ở cố đô Huế, một vùng dân ca với những con người rất đỗi tài hoa. Bồi dưỡng năng lực cảm thụ văn học cho học sinh,bồi dưỡng tâm hồn yêu mến,nâng niu,trân trọng và giữ gìn vốn văn hoá giàu bản sắc dân tộc cho các em . II.Chuẩn bị: 1.Tranh ảnh về thiên nhiên xứ Huế(sông Hương,thuyền rồng). 2.Băng ,đĩa về các làn điệu ca Huế. 3.Hệ thống bảng phụ(do chưa có máy chiếu)ghi sẵn một số dữ liệu cần thiết trong bài dạy. III.Nội dung bài dạy: *Kiểm tra bài cũ: Trong chương trình ngữ văn 7,các em đã được học nhiều bài ca dao về tình yêu quê hương đất nước.Em hãy đọc thuộc lòng bài ca dao về xứ Huế mà em đã học,nêu cảm nhận của em về bài ca dao đó. *Giới thiệu bài mới: Con đường vào xứ Huế mềm mại ,đẹp như một bức tranh sơn thuỷ hữu tình,có non xanh nước biếc với lời mời gọi thiết tha “Ai vô xữ Huế thì vô”.Hẳn sau lời mòi gọi ấy có cả niềm tự hào của người dân xứ Huế về vẻ đẹp quê hương mình.Lời mời gọi như thôi thúc giục giã ta cùng du hành vào xứ Huế,khám phá vẻ đẹp chốn cố đô.Hôm nay,cô trò chúng ta sẽ ,bằng con tàu ngôn ngữ của nhà báo Hà ánh Minh-hành trình vào xứ Huế,cùng nghe ca Huế trên sông Hương,một nét đẹp văn hoá độc đáo của xứ sở này. Bài mới Câu hỏi (cho hoạt động dạy) Định hướng trả lời (cho hoạt động học) Hướng dẫn đọc :rõ ràng mạch lạc,chú ý I.Đọc-Tìm hiểu chung : chậm rãi để cùng tác giả khám phá vẻ đẹp chốn cố đô. 1.Đọc:Giáo viên đọc mẫu,sau đó gọi hai học sinh đọc rồi cho một vài học sinh nhận xét cách đọc của bạn. 2.Thể loại :Bút kí(ghi chép một Qua việc đọc văn bản em thấy bài Ca Huế trên sông Hương được viết bằng thể nét sinh hoạt của con người xứ Huế loại nào? mà nhà văn đã tìm hiểu nghiên cứu, đồng thời ghi lại những cảm nghĩ của mình. Nhà báo Hà ánh Minh đề cập đến nội *Nội dung:Bàn về vấn đề mang tính dung gì qua văn bản này? thời sự :bảo tồn văn hoá dân tộc Đó có phải là văn bản nhật dụng ? trong thời kì hội nhập thế giới (văn bản nhật dụng) 3.Giải thích từ khó: Hãy giải thích các từ khó sau: -Ca Huế -Lữ khách Học sinh giải thích -Bài chòi ,bài tiệm.nàng vung... 4.Bố cục: Theo dòng ghi chép của tác giả,có thể a.Từ đầu đến “Lí hoài nam,lí hoài chia bố cục văn bản làm mấy phần? xuân’’:những điệu hò xứ Huế b.Còn lại:Nét đặc sắc của ca Huế trên sông Hương II.Tìm hiểu chi tiết văn bản: Đọc câu văn đầu văn bản em có nhận 1.Những điệu hò xứ Huế: xét gì về vai trò của các điệu hò trong Các điệu hò đã trở thành đời sống cuộc sống con người xứ Huế? tinh thần không thể thiếu của con người xứ Huế.(Hò khi đánh cá , cấy cày ,gặt hái...) Tác giả đã giới thiệu cho chúng ta Huế Các điệu hò :(học sinh tìm đọc có những điệu hò nào ?Và đặc điẻm đoạn văn giới thiệu các điệu hò xứ các điẹu hò ấy ra sao ? Huế,giáo viên dùng máy chiếu giới thiệu đoạn văn, hoặc bảng phụ.) Tác giả đã sử dụng biện pháp nghệ thuật Liệt kê,cho thấy xứ Huế có nhiều nào ở đây ?Nêu tác dụng của biện pháp điệu hò khác nhau,rất phong phú. nghệ thuật ấy. Mỗi điệu hò mang một vẻ đẹp riêng,biểu hiện một cung bậc ,sắc thái tình cảm khác nhau. Tác giả nhận định khái quát như thế nào Mỗi câu hò Huế đều gửi gắ m một về sắc thái tình cảm các điệu hò xứ Huế? ý tình trọn vẹn...Thể hiện nỗi lòng khao khát,nỗi mong chờ hoài vọng thiết tha... Giáo viên bình:các điệu hò xứ Huế cho thấy người huế tinh tế,giàu cảm xúc đời sống nội tâm phong phú. *Sơ kết ý :qua phần đầu văn bản, với sự am hiểu sâu rộng về xứ Huế tác giả giúp ta hiểu :hò Huế đã trở thành nét văn hoá thường nhật và là nơi gửi gắm tâm hồn của con người xứ Huế. II.Nét đặc sắc của ca Huế trên sồng Khung cảnh làm nền cho đêm ca Huế Hương trên sông Hương hiện lên qua ngòi bút *Không gian thưởng thức: tác giả như thế nào? Nhận xét về cách đặt câu và nghệ thuật -Đêm.Thành phố lên đèn như sao miêu tả của tác giả trong đoạn văn ?Qua sa.Màn sương dày dần lên... đó em hình dung không gian ca Huế sử dụng câu đặc biệt,phép so như thế nào ? sánh làm nổi bật không gian rộng lớn với ánh sáng rực rỡ,màn sương mờ ảo như tiên cảnh. Không gian ấy đã tác động như thế nào tới tâm hồn người lữ khách đến nghe ca -Tôi như người lữ khách với hồn Huế? thơ lai láng,tình người nồng hậu Bình:Không gian ấykhiến người lữ bước xuống một con thuyền rồng khách cũng mang trong mình tâm hồn thi sĩ,rũ bỏ bụi trần để nghe caHuế. Đã có sự hoà điệu giữa tâm hồn con người với thiên nhiên. Tại sao khi bước chân tới đây,tác giả có cảm nhận con thuyền này xưa kia chỉ Bởi đây là con thuyền rồng,linh vật dành cho vua chúa ? của dân tộc Việt Nam,ngày xưa chỉ vua mới được ngự. Em có nhận xét chung gì về không gian Không gian đậm sắc văn hoá Việt thưởng thức ca Huế? Nam,sang trọng,thiêng liêng,tao nhã. *Cách thức biểu diễn: Dàn nhạc gồm những nhạc cụ nào? -Dàn nhạc:Đàn sanh,đàn bầu... Các ca công trang phục ra sao? -Ca công:Nam áo dài the,quần Em có nhận xét gì về hình ảnh trên? thụng,khăn xếp;nữ áo dài,khăn đóng duyên dáng...Tất cả đều toát lênvẻ đẹp văn hoá Việt Nam thuần khiết,không hề lai căng,pha tạp mà vẫn sang trọng,thanh lịch,nền nã. Em hình dung sự chuẩn bị cho đêm diễn Sự chuẩn bị kĩ càng,chu đáo ,công như thế nào? phu. Những ngón đàn của các ca công được -Ngón đàn:linh hoạt,trau chuốt , miêu tả như thế nào? tài hoa(nhấn,mổ,vỗ,vã,ngón day Từ ngón đàn ấy,họ đã tạo nên âm thanh ...) đêm caHuế trên sông Hương như thế -(Giáo viên treo bảng phụ ghi đoạn nào? văn tả âm thanh ca Huế ,học sinh theo dõi.) Nêu cảm nhận của em về âm thanh ca Ta như nghe bản nhạc bằng ngôn Huế trên sông Hương qua ngôn ngữ ngữ với rất nhiều cung bậc uyển miêu tả của tác giả. chuyển,thiết tha. Giáo viên bình :ở đây có sự hoà hợp tuyệt diệu giữa bản nhạc và lời ca,cả hai cùng dìu dặt dựa vào nhau,nâng đỡ giá trị của nhau đạt đến trình độ nghệ thuật điêu luyện.Điều kì diệu là từ những nhạc cụ Việt Nam thuần khiết,qua tài nghệ của các nhạc công ,ca nhi đã làm nên một thứ âm nhạc diệu kì,có một không hai trên thế giới làm xao xuyến lay động lòng người.Âm thanh ấy làm nên linh hồn đêm ca Huế trên sông Hương. Bài tập thảo luận nhóm :Giáo viên phát phiếu học tập cho học sinh thảo luận nhóm với yêu cầu : - Khi viết về ca Huế,tác giả đan xen nhiều đoan văn miêu tả dòng sông Hươhg-dòng sông trăng.Hãy tìm các đoạn văn đó trong tác phẩm và thảo luận về giá trị của chúng trong bài văn.Cử đại diện nhóm trả lời sau khi thảo luận.Thời gian chuẩn bị là 5 phút . Hướng trả lời :Đó là các đoạn văn tả cảnh sông Hương đêm trăng theo trình tự thời gian : -Trăng lên,dòng sông trăng gợn sóng.Con thuyền bồng bềnh...Tất cả đang yên tĩnh,nôn nao chờ nghe ca Huế. -Đêm đã về khuya .Xa xa bờ bên kia Thiên Mụ hiện ra mờ ảo,Ngọn tháp Phước Duyên dát ánh trăng vàng...Đêm huyền ảo,tráng lệ,cả không gian tràn ngập âm thanh du dương và ánh sáng thanh khiết như chốn thần tiên. Các đoạn văn trên tái hiện vẻ đẹp huyền ảo ,thơ mộng của đêm trăng,nâng cao giá trị ca Huế trên sông Hương. *Cội nguồn ca Huế : Ca Huế có cội nguồn như thế nào ? Ca Huế bắt nguồn từ hai dòng nhạc Tại sao nói :ca Huế vừa sôi nổi,vui dòng nhạc dân gian và dòng nhạc tươi vừa trang trọng,uy nghi? cung đình.Nếu nhạc dân gian gắn với cuộc sống lao động nên mang tâm hồn chân chất,mộc mạc,lạc quan của người dân thì nhạc cung đình lại phản ánh vẻ uy nghi,trang trọng mang cốt cách của một quốc gia ngang hàng với các cường quốc trên thế giới. Tại sao khi viết về ca Huế,tác giả lại liên tưởng tới người con gái Huế? - Có lẽ đó là mối quan hệ kì diệu giữa con người và văn hoá.Văn hoá phản ánh tâm hồn con người,còn chính con người làm nên vẻ đẹp và bản sắc văn hoá riêng của xứ sở.Như vậy người con gái Huế mang vẻ đẹp và tinh hoa chốn cố đô.:nội tâm phong phú,âm thầm,kín đáo,sâu thẳm. III.Tổng kết: 1.Giá trị nội dung:qua văn bản “Ca Huế trên sông Hương’’,với niềm yêu mến thiết tha với xứ Huế,bằng sự hiểu biết sâu rộng về chốn cố đô,tác giả đã giới thiệu,ca ngợi một nét đẹp của văn hoá dân tộc,giúp mọi người cùng cảm nhận được vẻ đẹp đó;bồi đắp tình yêu mến với xứ Huế và quê hương;nhắc nhở ý thức giữ gìn văn hoá dân tộc của mỗi con người-đặc biệt là trong giai đoạn hiện nay,giai đoạn hội nhập với thế giới,để chúng ta có thể yên tâm “hoà nhập mà không hoà tan’’. 2.Giá trị nghệ thuật:Là một bài kí sử dụng phương thức biểu đạt miêu tả xen biểu cảm khiến nội dung nhật dụng không khô khan ,trái lại rất giàu cảm xúc,dễ đi vào lòng người. IV.Bài tập củng cố: Trong tác phẩm này ,nhà báo Hà ánh Minh cho rằng: “Thú nghe ca Huế tao nhã và đầy sức quyến rũ’’.Em có đồng ý như vậy không ?Vì sao? Hướng trả lời:-Tao nhã:thanh cao,lịch sự - Nghe ca Huế tao nhã và lịch sự vì: + Không gian thưởng thức giữa chốn thiên nhiên đẹp,thơ mộng,huyền ảo + Cách biểu diễn mang đậm dấu ấn bản sắc văn hoá Việt Nam thuần khiết,người biểu diễn và thưởng thức cận kề bên nhau gợi nhớ nét sinh hoạt văn hoá dân gian xưa với những chiếu chèo sân đình say đắm lòng người. + Lời ca tiếng nhạc vang lên từ ca Huế là thứ âm thanh trang trọng,ẩn chứa nhiều cung bậc tình cảm thiết tha của con người. Tất cả hoà hợp đến tuyệt diệu nên giàu sức quyến rũ. C.Một số ý kiến rút ra từ sau bài dạy: 1.Trong việc dạy văn bản văn học,cần chú ý làm toát lên hồn văn chương của tác phẩm,không nên máy móc áp dụng đổi mới phương pháp dạy học theo cách hiểu khiên cưỡng rằng phải nhất nhất có bài tập nhóm,phát phiếu học tập cho học sinh.Bởi nếu áp dụng không khéo, công việc trên sẽ gây ra cảm giác bài dạy bị đứt gãy,hứng thú học tập của học sinh cũng giảm sút. Mặt khác đây lại là văn bản nhật dụng nên cần chú ý chuyển tải thông tin mà tác giả gửi gắm qua văn bản tới người đọc nói chung và học sinh nói riêng : khêu gợi lòng yêu mến ca Huế,đồng nghĩa với thổi vào tâm hồn các em niềm tự hào về các giá trị văn hoá tinh thần dân tộc. 2. Việc sử dụng lời bình trong dạy Ngữ văn là cần thiết nhưng không được lạm dụng,bởi có thể sẽ làm bài dạy lan man, xa trọng tâm. 3. Nên quan niệm một thứ đồ dùng dạy học Ngữ văn rất quan trọng:đó là ngôn ngữ thuyết giảng của giáo viên.Theo tôi,đây là phương tiện dạy học mang tính đặc thù,không thể thiếu của người dạy văn.Quả thật,với những giáo viên giàu ngôn ngữ,biết sử dụng nó làm một phương thức chuyển tải hợp lý,bài dạy thường dễ đi sâu vào tâm hồn học sinh.Do đó một vấn đề dặt ra làgiáo viên dạy văn thường xuyên phải có ý thức trau dồi ngôn ngữ.Thiết nghĩ,đó cũng là một trong những cách đổi mới phưong pháp dạy học rất thiết thực hiện nay./. Người viết:Lê Thị Phương Minh. .