Phân tích bài Tiếng hát con tàu, tác giả Chế Lan Viên

Tieáng haùt con taøuCheá Lan Vieân Khoâng maáy ai khoâng bieát raèng ngay töø nhöõng naêm möôøi baûy tuoåi, nhaø thô Cheá Lan Vieân ñaõ ñoät ngoät xuaát hieän trong phong traøo Thô môùi “ nhö moät nieàm kinh dò ” ( Hoaøi Thanh). Ñeå roài trong moät thôøi gian daøi sau ñoù, khoaûng thôøi gian chaïy suoát nhöõng naêm khaùng chieán choáng Phaùp vaø nhöõng naêm ñaàu tieân sau hoaø bình laäp laïi, hoàn thô aáy ñoät ngoät laëng tieáng hôn. Theá nhöng ñeán naêm 1960, Cheá Lan Vieân boãng nhieân böøng saùng trôû laïi vaø moät laàn nöõa laïi lay ñoäng ñaøn thô vôùi moät taäp thô maø nhöõng naêm thaùng aáy ñaõ trôû thaønh hieän töôïng - taäp “AÙnh saùng vaø phuø sa “. Laàn naøy, Cheá Lan Vieân ñaõ gaây ngaïc nhieân cho moïi ngöôøi baèng nhöõng vaàn thô dó nhieân laø khoâng coøn kinh dò. Nhöõng vaàn thô giôø ñaây khoâng chæ gaén boù chaët cheõ hôn vôùi maùu thòt cuûa cuoäc ñôøi, cuõng khoâng chæ laøm rung ñoäng tình caûm cuûa ngöôøi ñoïc maø coøn lay thöùc trí tueä cuûa ngöôøi ñoïc thô baèng nhöõng vaàn thô saâu saéc vaø môùi meû. “ Tieáng haùt con taøu “ laø moät trong soá nhöõng baøi tieâu bieåu nhaát cho hoàn thô môùi cuûa taùc giaû “AÙnh saùng vaø phuø sa”. “ Tieáng haùt con taøu “ñöôïc vieát trong boái caûnh cuûa phong traøo vaän ñoäng ñi khai hoang vaø phaùt trieån vuøng kinh teá môùi ôû mieàn nuùi, moät phong traøo dieãn ra raát soâi noåi vaø naùo nöùc ôû nöôùc ta vaøo cuoái thaäp kæ 50 cuûa theá kæ XX. Vaø ñaây cuõng laø luùc maø nhieàu nhaø vaên, nhaø thô ñaõ ñi thöïc teá ôû nhöõng mieàn ñaát khaùc nhau cuûa Toå Quoác. Tuy nhieân, khoâng neân vì theá maø voäi laàm töôûng “ Tieáng haùt con taøu ” ñöôïc vieát ra chæ ñeå minh hoaï cho moät chuû tröông hay höôûng öùng moät phong traøo quaàn chuùng. Ngöôïc laïi, thöïc teá maø chuùng ta vöøa noùi chæ laø moät dòp, moät cô hoäi ñeå nhaø thô coù theå nung naáu suy nghó veà moät ñöôøng loái thi ca, moät hoàn thô môùi meû. Vaø tuyeân ngoân veà moät hoàn thô môùi aáy cuûa Cheá Lan Vieân ñaõ ñöôïc nhaø thô dieãn taû thaät coâ ñuùc vaø thaät trí tueä trong boán doøng thô mang yù nghóa cuûa moät ñeà töø, gioáng nhö moät chieác chìa khoaù giuùp ta môû caùnh cöûa thô, ñeå coù theå nghe ñöôïc “ tieáng haùt con taøu “ :Taây Baéc ö, coù rieâng gì Taây BaécKhi loøng ta ñaõ hoaù nhöõng con taøuKhoå ñeà töø baét ñaàu laø moät lôøi hoûi, hay ñuùng hôn laø moät lôøi hoûi laïi :”Taây Baéc ö ”. Nhaø thô döôøng nhö ñaõ löôøng tröôùc raèng coù nhieàu ngöôøi seõ hieåu “Tieáng haùt con taøu” nhö vaø chæ nhö moät baøi thô vieát veà Taây Baéc. Vaø khi ñöa ra lôøi ñaùp “coù rieâng gì Taây Baéc”, Cheá Lan Vieân nhö muoán noùi vôùi moïi ngöôøi raèng ñöøng neân hieåu yù nghóa cuûa baøi thô chæ ñöôïc giôùi haïn trong phaïm vi, khuoân khoå cuûa ñeà taøi moät mieàn ñaát. Vì theá, chöõ “Taây Baéc” ñaõ ñöôïc duøng vôùi nghóa thaät, yù nghóa veà moät mieàn ñaát, moät thi ñeà. Theá nhöng, ñieàu noùi treân chæ ñuùng vôùi ñieàu kieän taám loøng nhaø thô ñaõ phaûi hoaø nhaäp vaøo hình aûnh cuûa nhöõng con taøu, chuyeån hoaù thaønh nhöõng con taøu. Dó nhieân, chöõ “con taøu” khoâng ñöôïc duøng vôùi nghóa ñen, bôûi vaøo luùc aáy vaø ngay caû baây giôø cuõng khoâng coù moät con taøu naøo leân Taây Baéc. Khi taám loøng nhaø thô coù theå hoaù thaønh “con taøu” thì ñoù phaûi laø con taøu thô, coøn taøu cuûa caûm xuùc thô. Maët khaùc, khi nhöõng taám loøng thô coù theå hoaù nhöõng con taøu thì nghóa laø nhöõng nguoàn thi caûm phaûi ñöôïc tìm khoâng ôû trong nhaø thô maø ôû beân ngoaøi hoï, ôû cuoäc ñôøi, ôû nhaân daân, Toå Quoác.Cheá Lan Vieân ñaõ noùi ñeán moät hoàn thô ñang khaùt khao ñeán vôùi hieän thöïc soáng ñoäng, ñeán vôùi nhöõng mieàn ñaát cuûa Toå Quoác. Khi aáy vaø chæ khi aáy thì Taây Baéc môùi laø nôi maø thô tìm ñeán. Nhöng cuõng khoâng phaûi laø ñòa chæ duy nhaát cuûa hoàn thô. Vôùi hai caâu thô treân, Cheá Lan Vieân ñaõ muoán phaùt bieåu moät quan nieäm thô ñoái laäp vôùi nhieàu quan nieäm thi ca cuûa nhöõng thôøi kì tröôùc. “ Tieáng haùt con taøu” seõ laø tieáng haùt cuûa moät taâm hoàn ñaõ bieát raèng khoâng theå tìm thô baèng caùch giam mình trong “thaùp ngaø ngheä thuaät”, bieát raèng thô khoâng ôû beân trong nhöõng caùnh cöûa loøng. Bôûi vaäy, ôû beân döôùi nhaø thô cuõng vieát :Chaúng coù thô ñaâu giöõa loøng ñoùng kheùp. Nhaø thô muoán töø boû nhöõng quan nieäm thô ñaõ töøng ñöôïc phaùt bieåu trong nhöõng caâu noùi raát noåi tieáng cuûa Anñephret- ñô- Muyùt-xeâ :” Haõy ñaäp vaøo traùi tim anh, thieân taøi laø ôû ñoù”. Vaø bôûi theá, nöûa sau cuûa khuùc ñeà töø cuõng ñöôïc baét ñaàu baèng moät chöõ “khi”Khi Toå Quoác boán beà leân tieáng haùt.Ñoù laø moät caùch noùi ñeà Cheá Lan Vieân coù theå dieãn taû xuùc caûm veà moät Toå Quoác ñaõ trôû thaønh nguoàn caûm höùng, nguoàn thô say ñaém. Toå Quoác ñaõ haùt leân, Toå Quoác ñaõ thuùc giuïc, môøi goïi, ñôïi chôø. Bôûi tieáng haùt laø aâm thanh cuûa chaát thô, cuûa veû ñeïp vaø trong ñieàu kieän aáy, trong tình hình nhö theá, nhaø thô thaáy taâm hoàn mình , töùc laø thô cuûa mình khoâng theå ôû ñaâu khaùc ngoaøi Taây Baéc :Taâm hoàn ta laø Taây Baéc chöù coøn ñaâu. Ñaët trong moái quan heä vôùi caâu thô thöù ba thì “Taây Baéc” trong caâu thô naøy ñaõ khoâng thuaàn tuyù chæ coøn laø moät ñòa danh. Taây Baéc ñaõ ñöôïc duøng nhö moät hoaùn duï ñeå thay cho, ñaïi dieän cho chính Toå Quoác ñang caát leân tieáng haùt ôû khaép boán beà kia. Vaø nhö theá phaûi hieåu raèng “taâm hoàn ta laø Taây Baéc” laø caùch maø nhaø thô möôïn ñeå muoán noùi moät ñieàu : thô cuûa ta phaûi laø vaø chæ coù theå laø chính ñôøi soáng, chính ñaát nöôùc. Noù hoaøn toaøn naèm ôû beân trong caùi Toâi kheùp kín cuûa nhaø thô. Vì vaäy, lôøi ñeà töø chính laø lôøi tuyeân ngoân cuûa moät hoàn thô môùi meû trong khoâng chòu giôùi haïn trong chaân trôøi cuûa moät ngöôøi maø vöôn tôùi chaân trôøi xa roäng cuûa ñaát nöôùc, cuûa taát caû moïi ngöôøi maø theo caùch noùi cuûa Paul Eluya maø caùc vaên só thôøi ñoù raát thích, thì Taây Baéc seõ ñaïi dieän cho chaân trôøi xa xoâi. Vaø ñeán vôùi Taây Baéc töùc laø böôùc ra khoûi caùi boùng cuûa mình ñeå trôû thaønh moät nguoàn thô roäng raõi hôn. Ñoù laø ñieàu maø Cheá Lan Vieân coøn noùi ñeán moät laàn nöõa trong baøi thô “Chim löôïn traêm voøng”:Taâm hoàn toâi khi Toå Quoác soi vaøoThaáy ngaøn nuùi traêm soâng rôùm leä. Vaø ngay trong “Tieáng haùt con taøu”, quan nieäm “taâm hoàn ta laø Taây Baéc” cuõng ñöôïc nhaéc ñeán trong caâu thô döôùiTaâm hoàn anh chôø gaëp anh treân kia.Treân Taây Baéc!Vaø nhö vaäy, khoå thô ñeà töø noùi rieâng vaø “Tieáng haùt con taøu” noùi chung ñaõ ñem ñeán cho ta moät hình dung veà moät Cheá Lan Vieân hoaøn toaøn khaùc so vôùi Cheá Lan Vieân cuûa “Ñieâu taøn”- ngöôøi thi só tröôùc ñoù ñaõ töø choái cuoäc ñôøi, ngöôøi ñaõ coi taát caû chæ laø “voâ nghóa”, ngöôøi khoâng muoán thöøa nhaän muøa xuaân, cuoäc ñôøi vaø chæ muoán ñaém chìm vaøo theá giôùi beân trong cuûa mình vôùi nhöõng “boùng ma Hôøi sôø soaïng” trong theá giôùi taâm linh. Con ngöôøi aáy giôø ñaây ñaõ hoà hôûi ruõ boû taát caû nhöõng caùi cuõ trong mình ñeå trôû thaønh moät ngoïn nguoàn thô khaùc, queâ höông thi ca khaùc khoâng theå gì khaùc hôn laø Taây Baéc, laø cuoäc ñôøi. Nhöng Cheá Lan Vieân khoâng muoán noùi ñeán “Tieáng haùt con taøu” nhö moät caùi gì ñaõ hoaøn thaønh maø phaûi ñang vaän ñoäng, phaùt trieån. Vaø vì theá, nhaø thô ñaõ keát caáu baøi thô nhö laø nhöõng chaëng ñöôøng noái tieáp nhau trong moät quaù trình taâm lyù. ÔÛ hai khoå ñaàu tieân cuûa baøi thô, vieäc ñeán hoaëc khoâng ñeán Taây Baéc, böôùc leân hay khoâng böôùc leân con taøu, daùm hay coøn chöa daùm töø boû moät theá giôùi thô quen thuoäc, ñöôïc noùi ñeán nhö coøn ñang dieãn ra trong moät söï do döï, phaân vaân. Bôûi vaäy, phaàn chính cuûa baøi thô ñaõ baét ñaàu baèng moät caâu hoûi :Con taøu leân Taây Baéc anh ñi chaêng ? Caâu thô môû ra hai khaû naêng döôøng nhö coøn ñeå ngoû. Vaø sau ñoù, chuùng ta gaëp moät loaït nhöõng caâu thô luoân chia laøm hai nöûa traùi ngöôïc nhau : moät nöûa laø “baïn beø ñi xa”, coøn nöûa kia laø “anh giöõ trôøi Haø Noäi”. Vaø nhöõng caâu thô dieãn taû moät söï ñoái laäp, phaân tranh nhö theá cöù noái tieáp nhau trong khoå thô :Ñaát nöôùc meânh moâng, ñôøi anh nhoû heïpTaøu goïi anh ñi, sao chöûa ra ñi ?ÔÛ ñaàu naøy laø “taøu goïi anh ñi”, coøn ñaàu kia laïi laø “sao chöûa ra ñi”. Caùi môùi ñaõ ñeán nhöng caùi cuõ döôøng nhö coøn chöa maát haún. Tuy nhieân, hai khoå thô cuõng cho thaáy söï chöa döùt khoaùt ôû ñaây chæ laø trong haønh ñoäng, bôûi nhaø thô roõ raøng ñaõ noùi ñeán moät söï chuyeån bieán cuõng ñaõ noân nao laém roài trong nhaän thöùc. Phaûi theá, thi nhaân môùi coù theå caûm nhaän tieáng goïi giuïc giaõ cuûa con taøu, nghe thaáy ñöôïc tieáng gioù röøng, aâm thanh cuûa cuoäc ñôøi ñaõ gaàn saùt, nhö ñaäp vaøo theá giôùi rieâng. Töø ñoù coù theå thaáy con taøu kia moät khi coøn chöa chuyeån baùnh thì cuõng ñang ñoùi khaùt chaát thô vaø veû ñeïp, ñöôïc nhaø thô tìm thaáy trong bieåu tröng cuûa “vaønh traêng”. Vaø caûm giaùc aáy seõ trôû neân maïnh hôn, döùt khoaùt hôn trong hai caâu thô cuoái ñoaïn, khi nhaø thô ñaõ hieåu raát roõ raèng thô seõ chaúng coù ñaâu trong theá giôùi maø mình ñang soáng vaø coøn chöa rôøi boû. Nhöõng vaønh traêng thô khoâng theå toàn taïi beân trong moät caùnh cöûa loøng ñoùng kheùp tröôùc cuoäc ñôøi vaø taâm hoàn ñích thöïc cuûa nhaø thô khoâng ôû trong mình maø ñang ôû moät nôi xa laém ngoaøi cuoäc ñôøi.Taâm hoàn anh chôø gaëp anh treân kiaTreân Taây Baéc !vaø söï chuyeån bieán cuûa moät hoàn thô baét ñaàu töø trong nhaän thöùc, töø trong tình caûm. Ñoaïn thô thöù hai cuûa “Tieáng haùt con taøu” ñöôïc baét ñaàu baèng ba chöõ cuûa khoå thô treân coøn vaét xuoáng : “ Treân Taây Baéc !”. Nhöng ba chöõ aáy khi ñaõ haï xuoáng thì baøi thô laïi môû ra moät höôùng thô môùi meû. Giôø ñaây aán töôïng, kæ nieäm Taây Baéc seõ aøo aït traøn veà trong kí öùc, trong töôûng töôïng vaø trong noãi nhôù cuûa nhaân vaät tröõ tình. Tuy nhieân, vôùi Cheá Lan Vieân , Taây Baéc hieän veà tröôùc heát khoâng phaûi trong caûm höùng veà moät mieàn ñaát, veà phong caûnh thieân nhieân maø nhaø thô seõ noùi ñeán Taây Baéc ñaàu tieân trong nguoàn caûm höùng lòch söû. Taây Baéc seõ ñöôïc noùi ñeán nhö laø nôi coøn in daáu tích cuûa möôøi naêm khaùng chieán “OÂi möôøi naêm Taây Baéc”. Caâu thô hieän leân hình aûnh veà moät Taây Baéc ñau ñôùn, anh huøng, moät Taây Baéc maø nhöõng gioït maùu cuûa quaù khöù ñaõ ñoå ra ñeå laøm neân muøa xuaân cho hieän taïi. Nhaø thô noùi ñeán söï chuyeån hoaù cuûa quaù khöù sang hieän taïi, giöõa “maùu” vaø “traùi chín ñaàu xuaân”. Vaø vì theá, Taây Baéc seõ hieän leân trong caûm höùng veà moät ngoïn löûa thieâng. Moät ngoïn löûa vónh cöûu cuûa chieán tranh, thaép leân töø cuoäc chieán ñaáu möôøi naêm nhöng roài seõ chaùy maõi tôùi muoân ñôøi :Ôi khaùng chieán ! Möôøi naêm qua nhö ngoïn löûaÑoù laø ngoïn löûa cuûa chieán tranh, cuûa truyeàn thoáng seõ khoâng bao giôø taét. Vaø chaúng phaûi ngaãu nhieân maø noãi xuùc ñoäng vì ngoïn löûa ñeán vôùi nhaø thô khi oâng ñang nghó veà Taây Baéc. Bôûi Taây Baéc chính laø nôi dieãn ra chieán thaéng vó ñaïi nhaát trong cuoäc tröôøng kì khaùng chieán. Ñoù cuõng chính laø lyù do khieán nhaø thô tha thieát muoán trôû laïi mieàn ñaát aáy, gaëp laïi quaù khöù aáy nhö gaëp laïi chính nguoàn thô cuûa mình, chính taâm hoàn maø mình ñaõ ñeå laïi treân mieàn Taây Baéc xa xaêm. Cheá Lan Vieân nhôù ñeán quaù khöù khoâng phaûi ñeå hoaøi coå. Quaù khöù ñaõ ñöôïc noùi ñeán töø taàm nhìn cuûa moät con ngöôøi luoân luoân gaén boù khaêng khít vôùi hieän taïi vaø töông lai. Nhaø thô noùi veà ñieàu aáy nhö moät pheùp bieän chöùng, bôûi sau moãi caâu noùi veà cuoäc khaùng chieán, nhaø thô laïi haï ngay moät hoaëc nhieàu caâu noùi veà cuoäc soáng ñang hieän ra tröôùc maét : haït maùu thaám xuoáng nhöng ñeå laøm neân nhöõng quaû ngoït cuûa muøa xuaân, aùnh löûa aáy laø cuûa cuoäc chieán tranh seõ soi chieáu maõi ñeán ngaøn naêm. Trong suy tö vaø xuùc caûm cuûa nhaø thô, ñaáy seõ laø moät ngoïn löûa vónh cöûu. Nhaø thô ñaõ laáy töù thô aáy töø ngoïn löûa vónh cöûu ñöôïc hieåu theo nghóa ñen maø ngöôøi ta thöôøng vaãn thaép treân nhöõng ñaøi vinh quang. Nhöng khi ñöa vaøo “Tieáng haùt con taøu”, aùnh löûa aáy ñöôïc hieåu theo moät yù nghóa töôïng tröng. Vaø chaúng phaûi ngaãu nhieân khi Cheá Lan Vieân caûm nhaän veà Taây Baéc qua hình aûnh veà ngoïn löûa thieâng nhö theá, vì Taây Baéc hôn baát cöù mieàn naøo khaùc laø nôi dieãn ra nhöõng thaùng ngaøy gian lao, döõ doäi nhöng cuõng veû vang nhaát cuûa moät cuoäc chieán tranh.Vaø chính xuùc caûm veà moät Taây Baéc nhö theá ñaõ thoâi thuùc nhaân vaät tröõ tình phaûi nhanh choùng tìm ñeán moät ngaøy gaëp laïi :Cho con veà gaëp laïi Meï yeâu thöông. Caûm giaùc gaëp laïi cho thaáy nhaø thô seõ noùi ñeán trong khoå thô döôùi ñoù vôùi moät chuùt thay ñoåi, bôûi ñeán ñaây, Taây Baéc ñöôïc hieän ra trong hình aûnh cuûa nhöõng ngöôøi daân. Gaëp laïi Taây Baéc tröôùc heát vaø chuû yeáu laø gaëp laïi nhaân daân. Vaø khoå thô baét ñaàu nhö theá : “ con gaëp laïi nhaân daân...” Nhöng ñeán ñaây Cheá Lan Vieân theo moät kó thuaät thô raát thöôøng thaáy ôû oâng, ñaõ laøm cho yù nieäm ñoät nhieân böøng nôû ra treân moät loaït nhöõng so saùnh :Con gaëp laïi nhaân daân nhö nai veà suoái cuõCoû ñoùn gieâng hai, chim eùn gaëp muøa.YÙ nieäm ñaõ hoaù thaân thaønh hình aûnh, ñöôïc laøm ñeïp leân nhôø hình aûnh. Nhöõng hình aûnh cöù xaâu thaønh chuoãi, thaønh chuøm bieán aûo laøm loøng ngöôøi ngaây ngaát. Nhöng nhöõng hình aûnh lieân tieáp xuaát hieän aáy khoâng laøm cho ngöôøi ñoïc thô laïc loõng, bôûi Cheá Lan Vieân vaãn giöõ vöõng ñöôïc söï thoáng nhaát trong ña daïng. Taát caû nhöõng so saùnh döôøng nhö ñeàu nhuoäm moät veû ñeïp rieâng cuûa nuùi röøng vôùi nai, suoái, vôùi chim choùc, coû caây. Vaø coøn hôn theá nöõa, taát caû nhöõng veû ñeïp aáy ñeàu thaám ñaày nhöõng tình xuaân, saéc xuaân ñeå noùi veà moät vaïn vaät ñaõ soáng leân cuøng muøa xuaân. “ Coû” nhöng laø coû cuûa “gieâng hai”- muøa töôi ñeïp nhaát trong naêm. “Chim eùn” nhöng phaûi laø chim eùn gaëp ñuùng “muøa” cuûa noù, muøa xuaân. Vaø nhö theá taùc giaû ñaõ cho chuùng ta hieåu : veà vôùi nhaân daân laø veà vôùi nguoàn soáng, nguoàn nuoâi döôõng. Nhaân daân trong hình dung cuûa nhaø thô seõ laø “suoái”cuûa nai, laø “thaùng gieâng hai” cuûa coû, seõ laø “muøa xuaân” cuûa loaøi chim eùn. Nhöng chöa heát, ñeán hai caâu thô sau, söï so saùnh vaãn tieáp tuïc nhöng laïi chuyeån sang moät phöông chieàu khaùc.Nhö ñöùa treû thô ñoùi loøng gaëp söõa,Chieác noâi ngöøng boãng gaëp caùnh tay ñöa.YÙ töôûng nhaân daân laø nguoàn soáng, laø hoàn thô chæ coù theå sinh ra töø ngöôøi meï nhaân daân vó ñaïi vaãn tieáp dieãn, nhöng söï so saùnh giôø ñaây laïi ñöôïc gôïi ra töø hình aûnh trung taâm laø moät ñöùa treû thô. Vaø nhöõng ngöôøi daân Taây Baéc noùi rieâng, nhaân daân noùi chung seõ mang theâm veû ñeïp, veû ñeïp veà nguoàn söõa cuûa nhöõng ñöùa treû “ñoùi loøng”, veû ñeïp cuûa caùnh tay ñang ñöa ñaåy chieác noâi ñang ngöøng laïi. Nhöõng doøng thô ñaày chaát trí tueä, thöù trí tueä ñaõ möôïn hình aûnh ñeå laøm xao ñoäng loøng ngöôøi. Ñoù laø moät caùch vieát mang raát nhieàu ñaëc tröng cuûa Cheá Lan Vieân bôûi caùch söû duïng nhöõng hình aûnh moät caùch heä thoáng, thöôøng xuyeân laø ñaït nhieàu hieäu quaû. Ñeán ba khoå thô tieáp theo, hình aûnh nhaân daân ñaõ hieän leân cuï theå.Con nhôù anh con, ngöôøi anh du kíchChieác aùo naâu anh maëc ñeâm coâng ñoànChieác aùo naâu suoát moät ñôøi vaù raùchÑeâm cuoái cuøng anh côûi laïi cho con. Con nhôù em con, thaèng em lieân laïcRöøng thöa em baêng, röøng raäm em chôøSaùng baûn Na, chieàu em qua baûn BaécMöôøi naêm troøn ! Chöa maát moät phong thö. Con nhôù meá ! Löûa hoàng soi toùc baïcNaêm con ñau, meá thöùc moät muøa daøiCon vôùi meá khoâng phaûi hoøn maùu caétNhöng troïn ñôøi con nhôù maõi ôn nuoâi.Con ngöôøi Taây Baéc giôø ñaây laø ngöôøi anh xung kích, ñöùa em lieân laïc, laø ngöôøi meï toùc baïc “thöùc suoát moät muøa daøi” beân aùnh löûa hoàng. Pheùp so saùnh trong khoå thô tröôùc ñoù giôø ñöôïc nhöôøng cho vieäc mieâu taû chi tieát. Nhaø thô coá gaéng laøm cho noù chaân thöïc, cuï theå vaø soáng ñoäng. Tuy nhieân, caùi hay cuûa nhöõng khoå thô aáy hình nhö khoâng ñöôïc laøm neân thaät nhieàu bôûi voán soáng cuûa nhaø thô. Nhöõng caâu thô xuùc ñoäng loøng ngöôøi tröôùc heát bôûi tình caûm cuûa moät nhaø thô tha thieát muoán ñöôïc gaén boù vôùi nhöõng ngöôøi daân, muoán ñöôïc laøm ñieàu maø Toá Höõu ñaõ töøng taâm nguyeän :Toâi muoán laøm con cuûa vaïn nhaø.Laøm em cuûa vaïn kieáp phoâi phaLaøm anh cuûa vaïn ñaàu em nhoû. Nhöõng chöõ “con” trôû ñi trôû laïi : “con nhôù anh con”, “con nhôù em con”, “con nhôù meá”. Döôøng nhö ngöôøi con aáy muoán coi nhaân daân nhö ruoät raø, maùu muû vaø ñieàu aáy laïi caøng ñaùng caûm ñoäng hôn neáu chuùng ta nhôù raèng ñaây laø nhöõng doøng thô cuûa moät nhaø thô ñaõ coù luùc muoán coi “taát caû laø voâ nghóa”. Con ngöôøi aáy giôø muoán ñeán vôùi nhaân daân, giaûn dò, chaân thaønh, khoâng kieâu sa hay khinh baïc, thaät nhö moät söï loät xaùc. Keû coù luùc laïc ñöôøng aáy ñaõ quay veà ñuùng vôùi con ñöôøng cuûa mình. Cheá Lan Vieân cuõng muoán ñöôïc quí meán nhöõng ngöôøi daân bình thöôøng, giaûn dò, thaäm chí voâ danh, nhöõng con ngöôøi cöïc khoå. Anh du kích vôùi moät chieác aùo naâu vaù raùch, ñöùa treû lieân laïc bình thöôøng, nhöõng ngöôøi meá ngheøo cöïc. Nhöng nhaø thô vaãn thaáy hoï thaät ñaùng quí troïng ôû söï hi sinh , ñoùng goùp, hieán daâng cuoäc ñôøi mình cho khaùng chieán. Ngöôøi anh aáy, ngöôøi em aáy, ngöôøi meï aáy ñaõ hy sinh tuyeät ñoái caû maïng soáng, söï an toaøn cuûa mình, nhöõng ñieàu quí giaù nhaát cuûa moät ñôøi ngöôøi ñeå goùp phaàn laøm neân chieán thaéng. Nhöng caùi maø Cheá Lan Vieân naâng niu hôn caû laø nhöõng con ngöôøi aáy trôû thaønh hieän thaân cuûa nhaân aùi vaø tình thöông. Bôûi theá, nhöõng ngöôøi du kích khoâng chæ vó ñaïi trong chieán ñaáu maø coøn lôùn hôn nhieàu trong haønh ñoäng göûi chieác aùo laïi cho ngöôøi coøn soáng tröôùc luùc maát ñi. Ngöôøi meá aáy cuõng lôùn lao trong söï chaêm soùc, chaêm lo nhöõng ngöôøi chieán só trong suoát “moät muøa daøi”. Vaø tình caûm nhö ñaõ thaám thía vaøo hoàn thô taùc giaû ñeán möùc seõ hieän leân thaønh gioïng ñieäu, moät gioïng thô luùc thì röng röng caûm ñoäng, khi nhaûy nhoùt theo böôùc chaân chuù beù giao lieân, ñeå roài tha thieát thaønh kính vuùt leân trong nhöõng lôøi thô veà ngöôøi meï - “ Con nhôù meá !” Chöõ “nhôù” thieát tha vaãn ñöôïc Cheá Lan Vieân nhaéc laïi trong khoå thô thöù chín vaø ôû ñaây noù ñöôïc xuaát hieän ñeán hai laàn vôùi hai chöõ “nhôù” ñöùng ñaàu hai khoå thô. Tuy nhieân vôùi khoå thô naøy tình caûm aáy khoâng coøn höôùng vaøo nhöõng ñoái töôïng cuï theå maø bao truøm leân toaøn boä mieàn ñaát, vuøng queâ. Thay cho “anh con, em con, meá” laø hình aûnh cuûa “baûn”, cuûa “ñeøo”, moät hình aûnh daãu sao vaãn gôïi nhôù ñeán vuøng Taây Baéc. Nhöng chaúng phaûi tình côø maø Cheá Lan Vieân ñaõ muoán baûn aáy phaûi laø “baûn söông giaêng” vaø ñeøo aáy phaûi laø “ñeøo maây phuû”. Söông giaêng vaø maây phuû khoâng chæ gôïi leân trong loøng ngöôøi ñoïc aán töôïng veà moät vuøng cao maø nhöõng chöõ aáy coøn laøm cho noãi nhôù trôû neân mô maøng hôn, baâng khuaâng hôn, coù söùc lan traûi nhieàu hôn trong thöïc teá:Nhôù baûn söông giaêng, nhôù ñeøo maây phuûCaâu thô ñaõ chuaån bò cho söï ñoät bieán trong tình caûm maø nhaø thô seõ noùi ñeán trong doøng thô tieáp ñoù:Nôi nao qua loøng laïi chaúng yeâu thöông.Vaø nhö theá, tình caûm rieâng ñoät nhieân trôû thaønh moät tình caûm coù yù nghóa bao truøm, khaùi quaùt. Maïch thô ñang chôi vôi treân nuùi röøng Taây Baéc boãng nhieân môû roäng ra ñeán moät qui luaät chung, khoâng chæ ñuùng vôùi moät nôi maø ñuùng vôùi moïi nôi. Nhöng ñoù laø söï chuyeån bieán raát ñaëc tröng cho khuynh höôùng thô trí tueä voán öa tìm ñeán qui luaät chung phoå bieán. Nhöõng qui luaät chung aáy khoâng laøm maát ñi trong caûm nghó, trong dieãn ñaït. Nhaø thô ñaõ söû duïng moät loái khaúng ñònh döôùi hình thöùc vöøa phuû ñònh vöøa nghi vaán. Noù laøm cho söï khaúng ñònh nhö chaéc chaén hôn vì noù ñaõ loaïi tröø khaû naêng ngöôïc laïi, coøn hình thöùc nghi vaán laïi giuùp nhaø thô chuyeån söï suy nghó cuûa moät ngöôøi sang söï suy nghó cuûa taát caû moïi ngöôøi. Nhaø thô khoâng chæ muoán hoûi chuùng ta maø coøn muoán chuùng ta haõy töï hoûi mình. Nhöng taïi sao con ngöôøi laïi yeâu thöông taát caû nhöõng nôi naøo maø mình ñaõ ñi qua ? Nhaø thô ñaõ traû lôøi caâu hoûi aáy trong hai caâu thô cuoái. Nhöng ñoù laø söï traû lôøi ñaëc saéc, khieán cho hai caâu thô aáy seõ laäp töùc gaêm ngay vaøo trí nhôù cuûa ngöôøi ñoïc.Nhöõng caâu thô seõ laäp töùc chinh phuïc söï ngöôõng moä, khaâm phuïc ñoái vôùi nhaø thô bôûi moät taàm saâu roäng meânh mang cuûa trí tueä vaø bôûi moät loái dieãn ñaït thô raát rieâng ñaäm chaát Cheá Lan Vieân. Caâu thô ñaàu tieân cuûa hai caâu thô aáy chia thaønh hai veá, veá naøo cuõng keát thuùc baèng moät chöõ “ôû”, trong veá thöù nhaát laø “ta ôû”, trong veá thöù hai laø “ñaát ôû”. Hai veá aáy ñöôïc nhaø thô noái vôùi nhau baèng hai chöõ “chæ laø”. Nhöng ñieàu laï luøng laø nhöõng chöõ “chæ laø” aáy khoâng taïo ra moät ñaúng thöùc, moät söï hoaø ñoàng nhö noù thöôøng vaãn theá :Khi ta ôû chæ laø nôi ñaát ôûCaâu thô coù hai chöõ “chæ laø” aáy vaãn taïo ra moät söï phaân bieät veà nhöõng ñieàu nhaø thô cho laø khoâng theå laãn. “ Ta ôû” vôùi “ñaát ôû” ñöôïc phaân caùch nhau baèng moät daáu phaåy. Vaø khoaûng caùch aáy, söï phaân bieät aáy döôøng nhö ñaõ taïo ra moät “theá naêng” , caâu thô coù söùc caêng, taïo ra moät söï ñôïi chôø vì baát kì ngöôøi ñoïc thô naøo cuõng bieát raèng sau ñoù theå naøo cuõng coù moät söï bieán ñoåi baát ngôø, maïnh meõ. Vaø caâu thô thöù hai cuõng baét ñaàu baèng moät veá gaàn gioáng vôùi veá thöù nhaát cuûa caâu thô tröôùc ñoù. Noù cuõng goàm ba chöõ , vaø hai chöõ ñaàu tieân trong ba chöõ aáy cuõng laø “khi ta”. Söï khaùc bieát phaûi chôø ñeán chöõ cuoái cuøng môùi hieän ra. Ñeán chöõ cuoái cuøng chuùng ta môùi hieåu ñöôïc raèng traïng thaùi “ôû” ñaõ chuyeån thaønh “ñi”.Khi ta ñi ñaát boãng hoaù taâm hoàn.Söï khaùc nhau ít oûi vaäy thoâi nhöng ñaõ quyeát ñònh taát caû. Baây giôø ñaát vaø ngöôøi seõ khoâng ñöùng rieâng reõ trong caùc veá khaùc nhau maø toàn taïi trong moät veá. Caùi xa ñaõ chuyeån thaønh gaàn, vaät voâ tri ñaõ thaønh höõu caûm. Caùch dieãn taû cuûa nhaø thô ñaõ taïo ra caûm giaùc veà söï chuyeån hoaù bieän chöùng kì dieäu vì söï vaät ñaõ chuyeån sang traïng thaùi ñoái laäp vaø kì dieäu vì döôøng nhö bieán ñoåi taâm lí dieãn ra ngöôïc chieàu vôùi söï bieán ñoåi cuûa khoâng gian. Khi ta vaø ñaát gaàn nhau thì döôøng nhö vaãn coøn söï taùch bieät. Khi ta vaø ñaát xa nhau trong khoâng gian thì laïi nhö hoaø hôïp vôùi nhau, quyeän laãn cuøng nhau. Vaø nhö theá moät laàn nöõa Cheá Lan Vieân laïi ñem ñeán cho chuùng ta moät ñieàu döôøng nhö nghòch lyù. Nhaø thô muoán con ngöôøi trí tueä cuûa mình ñaäp vôõ voû nghòch lyù ñeå ñi tìm ñeán haït nhaân chaân lyù. Nhöng chính baèng caùch aáy, Cheá Lan Vieân ñaõ ñeán cho con ngöôøi moät nieàm vui khi nhaän ra ñieàu dieäu kì trong cuoäc soáng. Nhaø thô cuõng ñaõ giuùp chuùng ta hieåu raèng ñieàu töôûng nhö phi lyù aáy laïi ñöôïc sinh ra töø chaân lyù hieån nhieân maø saâu saéc. Hieän thöïc cuûa ta seõ chöùa ñöïng hình aûnh cuûa ta, ta seõ phaûi göûi vaøo ñoù raát nhieàu öôùc voïng cuûa ta. Khi ta ôû moät khoaûng caùch quaù gaàn, caùi boùng cuûa ta seõ che heát taát caû. Chuùng ta chæ coù theå thaáy caùi boùng cuûa mình khi chuùng ta coù ñuû moät khoaûng caùch khoâng gian caàn thieát ñeå xa noù. Cheá Lan Vieân ñaõ giuùp chuùng ta hieåu ñöôïc ñieàu aáy vaø caûm nhaän cuoäc soáng saâu saéc, lyù thuù trong tình caûm. Vaø trí tueä lôùn lao keát ñoïng trong nhöõng caâu thô beù nhoû maø chæ ñöôïc laøm neân baèng nhöõng vaät lieäu ngoân ngöõ raát bình thöôøng. Ñeán khoå thô thöù möôøi, maïch thô baát ngôø vuùt leân ñeå bay löôïn treân ñoâi caùnh cuûa nhôù thöông, cuûa tình yeâu. Gioïng thô ñang traàm ngaâm ñoät nhieân chöùa chan caûm xuùc, trôû neân ñaày chaát men laõng maïn. AÂm ñieäu cuûa lôøi thô tha thieát ôû treân taàng aâm vöïc cao, nhaát laø ôû nhöõng thanh saéc maø Cheá Lan Vieân ñaët ôû cuoái caâu. Anh nhôù em nhö ñoâng veà nhôù reùtNhöõng chöõ “nhôù “ñaõ trôû laïi nhöng laàn naøy laïi ñöôïc ñaët trong moái quan heä so saùnh. Loøng mong nhôù ngöôøi yeâu ñöôïc so vôùi caùi reùt cuûa muøa ñoâng, bôûi khoâng coù reùt thì chaúng theå naøo coù ñöôïc muøa ñoâng. Caùch so saùnh nhö theá laøm ra hieåu raèng : thieáu tình yeâu, söï soáng khoâng theå laø söï soáng, cuoäc ñôøi khoâng theå mang yù nghóa chaân chính cuûa cuoäc ñôøi.Vaø ñeán hai caâu thô tieáp theo thì caùi ñöôïc ñem so saùnh laø baûn thaân tình yeâu. Chuùng ta seõ gaëp laïi moät laàn nöõa caùch söû duïng so saùnh raát rieâng cuûa Cheá Lan Vieân, caùch nhaø thô laøm cho hình aûnh, caûm xuùc böøng nôû, baát ngôø ñaày maøu saéc. Tình yeâu ta nhö caùnh kieán hoa vaøngNhö xuaân ñeán chim röøng loâng trôû bieácCaû hai caâu thô ñeàu keát thuùc baèng nhöõng töø chæ saéc maøu – maøu “ vaøng” vaø saéc “bieác”. Dó nhieân Cheá Lan Vieân cuõng khoâng queân laøm cho nhöõng so saùnh khieán tình yeâ