Phương pháp tìm hiểu bài thơ Đường

I . Những vấn đề chung 1. Lý do viết chuyên đề: Môn Ngữ văn là một môn học có vai trò quan trọng trong việc thực hiện mục tiêu giáo dục của trường THCS. Tạo điều kiện để học sinh hoà nhập một cách chủ động và tích cực với xã hội - môi trường hiện tại và tương lai. Cung cấp cho học sinh những tri thức và phương pháp để tiếp nhận văn học, thực hành giao tiếp Tiếng Việt. Học sinh có khả năng tự thâm nhập các lĩnh vực văn hoá, xã hội quan trọng gần gũi và thiết thực với Việt Nam và thế giới để chủ động và tự tin trước cuộc sống. Từ đó biết ứng xử một cách thích hợp với hoàn cảnh hiện tại và tương lai. Năm học 2008-2009 là năm học với chủ đề “đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin” vì vậy cần đổi mới phương pháp dạy học, ứng dụng vào thực tiễn giảng dạy và học tập, SGK Ngữ văn lớp 7 lấy quan điểm tích hợp là nguyên tắc chỉ đạo chương trình, từ đó lựa chọn phương pháp dạy học thích hợp là điều kiện rất quan trọng giúp học sinh phát huy tính tích cực,sáng tạo, chủ động nắm vững kiến thức. Điểm mới trong sách giáo khoa Ngữ văn 7, học sinh được học thơ Đường. Đây là kiến thức học sinh được tiếp nhận ở lớp 9 theo chương trình cũ. Trong chương trình cũ thơ Đường được dạy một cách cô lập hay dạy hoàn toàn khác. Tiếng việt, tập làm văn đều dùng chất liệu thơ Đường không chỉ để khắc hoạ kiến thức mới mà còn để làm để luyện tập. Một điều chúng ta thấy rất rõ khi các em học các bài thơ Đường ngoài cảm thụ được cái tình, cái cảnh trong các bài thơ đó; qua đó bài thơ Đường chúng ta còn bồi dưỡng cho học sinh từ Hán Việt. Như vậy trước khi học các bài thơ Đường, vốn từ Hán Việt của các em rất hạn chế cho nên khả năng cảm thụ thơ Đường là rất khó khăn. Vì vậy nó khó khăn cả người dạy và người học. Nhưng chúng ta không nên định kiến cho rằng dạy thơ Đường là khó, mà trong quá trình dạy người giáo viên phải tìm hướng đi tạo thời cơ tốt cho học sinh tiếp cận phần thơ Đường tốt hơn. Với lý do đó tôi xin trình bày một số phương pháp tôi đã vận dụng trong dạy mốt số bài thơ Đường có kết quả. Trong bài viết này tôi cũng xin trình bày một tiết dạy mà tôi đã ứng dụng các phương pháp trên. 2. Mục đích chuyên đề. Như trên tôi đã trình bày, dạy học văn thơ cổ đặc biệt là thơ Đường đối với học sinh lớp 7 là khó. Công việc tuy có khó khăn song với sự chuẩn bị kỹ lưỡng bài dạy, nghiên cứu, tìm tòi bước đầu tôi muốn thực hiện tốt một giờ học về thơ Đường trong chương trình Ngữ văn 7. Tôi xin mạnh dạn trình bày một số phương pháp và ứng dụng trong dạy một bài cụ thể. Với sự mong muốn và tin cậy các đồng chí đồng nghiệp, các đồng chí lãnh đạo giúp đỡ tôi, góp ý và sửa chữa cho tôi để sáng kiến của tôi được hoàn thiện hơn. II. Kết quả chuyên đề 1. Về lý luận Trong dạy học văn đọc là một khâu rất quan trọng. Đặc biệt trong các bài thơ Đường có tính nhạc nên việc đọc thơ ngâm thơ Đường đã trở nên một yêu cầu nghiêm ngặt. Vì vậy giảng dạy thơ Đường là phải biết coi trọng đúng mức khâu đọc. Đọc diễn cảm, đọc âm vang bài thơ, lên bổng, xuống trầm phải đợc chú ý ngay từ đầu giờ, trong khi phân tích và cả khi kết thúc. Giọng đọc của giáo viên, của học sinh phải để lại ấn tượng khó phai mờ trong lòng người học. Khi phân tích tác phẩm phải trong thế đối chiếu bản dịch, nghĩa dịch thơ với nguyên bản phiên âm là rất cần thiết. Với việc làm này giúp các em hiểu rõ hơn tác phẩm, nó còn giáo dục tinh thần khoa học cho học sinh. Vì tính hàm xúc của thơ Đường luật cho nên khi phân tích chúng ta phải coi trọng việc khai thác từng tiếng, từng từ (nhãn tự). Nhãn tự của các bài thơ Đường thường là các động từ. Bởi vậy khi phân tích phải bám vào hệ thống từ và hình ảnh mà khai thác thì mới thấy hết vẻ đẹp của thi phẩm. Qua từng từ, từng câu tác giả ký thác tâm sự sâu kín của mình. Cho nên phải qua từng từ, từng câu mà phát hiện ra "tấc lòng" của thi nhân. Vì vậy giáo viên và học sinh phải làm sao phát hiện cho được những điều tác giả gửi gắm trong đó. Trong các bài thơ Đường vừa có đối thanh, vừa đối ý. Đối là nhằm làm nổi bật một đặc điểm nào đó của sự vật hoặc của tình cảm con người. Hình thức phổ biến của đối là câu lẻ đối với câu chẵn song đôi lúc người ta dùng lối đối trong câu, vế trước đối với vế sau, có lúc kết hợp giữa hai kiểu đối đó. Khi dạy cần phân tích kiểu đối nào là quan trọng hơn. Một điều cần Lưu ý khi dạy, giáo viên cần kiểm tra phần chú thích. Đây là các yếu tố ngoài văn bản nhưng rất tốt cho việc vận dụng để phân tích văn bản. Trên đây là một số nét chung cần thiết để tìm hiểu một bài thơ Đường luật và phương pháp dạy một bài thơ Đường luật vận dụng vào từng bài cụ thể còn cần phải có sự sáng tạo của từng giáo viên ở từng lớp. 2. Bài dạy minh hoạ. Tiết 38 NGẫu nhiên viết nhân buổi mới về quê (Hồi hương ngâu thơ) – - Hạ Tri Chương- A- Mục tiêu cần đạt * Giúp HS : - Thấy được tính độc đáo trong việc thể hiện tình cảm quê hương sâu nặng của nhà thơ - Bước đầu nhận biết phép đối trong câu cùng tác dụng của nó. -Giáo dục tình yêu quê hương đất nước -Rèn kĩ năng cảm nhận bài thơ Đường B- Chuẩn bị - Giáo viên: SGK+sách tham khảo+tranh minh hoạ - Học sinh : Đọc và soạn bài+ SGK C- Tiến trình dạy và học: 1-ổn đinh tổ chức : 7A1 2- Kiểm tra bài cũ: Đọc thuộc lòng phiên âm hoặc dịch thơ bài thơ “ Tĩnh dạ tứ” ? Giải thích ý nghĩa của chủ đề “ Vọng nguyệt hoài hương ” Phân tích tâm trạng của tác giả qua hai câu thơ cuối ? 3.Bài mới Giới thiệu bài: Hạ Tri Chương ( 659 – 744 ) Tự Quý Chân, hiệu Tứ Minh cuồng khách , quê ở Chiết Giang. Ông là bạn vong niên của thi hào Lý Bạch. Thích uống rượu, tính tình hào phóng, để lại 20 bài thơ trong đó “ Hồi hương ngẫu thư” là bài thơ nổi tiếng nhất của ông … Hoạt động1 - GV đọc mẫu Nêu yêu cầu đọc - Những nét tiêu biểu về nhà thơ HTC ? - Hiểu như thế nào về từ “ngẫu ” ? Tại sao lại “ngẫu nhiên viết ” ( tác giả không chủ định làm bài thơ khi mới đặt chân về quê đ thơ ông lại hay và xúc động ) Hoạt động2 -Bài thơ được viết theo thể loại gì?Hãy xác định số câu, số chữ, vần trong bài thơ? - Qua tiêu đề em có nhận xét gì về tình cảm quê hương của tác giả ? - Đọc phiên âm + 2 bản dịch thơ ? - Biện pháp nghệ thuật nào được sử dụng ở đây - Xác định kiểu câu của 2 câu thơ đầu C1 – Biện pháp bên ngoài của ng2: Tự sự - Mục đích biểu hiện lời thơ :BC C2 – Biểu hiện bên ngoài : miêu tả - Mục đích biểu hiện : BC - Hiệu quả nghệ thuật của biện pháp trên ? - Nhận xét gì về những hình ảnh được nói đến ở câu thơ thứ 2? - So sánh 2 bản dịch thơ với nguyên âm ( Bản dịch 1:C1 phép đối chỉnh nhưng C2 dịch còn thơ ( tóc đà khác bao ) Bản dịch 2: C1 phép đối chưa thật chỉnh xong C2 dụch thoát ý, có hồn - Đọc 2 câu thơ cuối ? - Tình huống nào khá bất ngờ đã xảy ra khi nhà thơ vừa đặt chân đến làng ? ( khi tác giả vừa đặt chân đến làng quê, 1 lũ trẻ con ùa ra, tò mò nhìn ông lão đầu tóc bạc phơ, chống gậy bước xuống kiệu. Ông lão chưa kịp hỏi thì chúng đã nhanh miệng hỏi : Ông khách từ đâu đến làng ? - Theo em tình huống này có lý hay vô lý ? Việc bọn trẻ cười hỏi khách đã tác động như thế nào đến thái độ và tâm trạng của nhà thơ ? - Nhận xét gì về giọng điệu của 2câu thơ ? Hoạt động 3 Cho HS thảo luận về nội dung và nghệ thuật Hoạt động 4 4.Củng cố: 5.Hướng dẫn về nhà: I- Đoc và tìm hiểu chú thích 1, Đọc - Giọng trầm, buồn, hơi ngạc nhiên - Nhịp 4/3; 2/5 2, Chú thích aTác giảvà tác phẩm: - Hạ Tri Chương: đỗ tiến sỹ, làm quan 50 năm ở kinh Đô Trường An. Là người có tài, được trọng dụng. -Thơ ông:thanh đạm , nhẹ nhàng ,gợi cảm , biểu hiện một trái tim hồn hậu đáng yêu. b.Từ khó: - Từ : Ngẫu nhiên II- Tìm hiểu văn bản 1.Thể loại: -Thất ngôn tứ tuyệt - Việc sáng tác bài thơ này là hoàn toàn ngẫu nhiên, tình cờ, không chủ định trước. Đằng sau duyên cớ tương rằng như rất không đâu ấy lại là tình cảm quê hương sâu nặng, thường trực 2.Phân tích: 2.1 Hai câu thơ đầu - Thiếu tiểu li gia, lão đại hồi Hương âm vô cải. mấn mao tồi đ Phép đối, đối các vế trong 1 câu thơ rất chỉnh ( ý – lời ) C1: Câu kể ( tự sự ) đ khái quát ngắn gọn quãng đời xa quê, làm quan, bước đầu hé lộ tình cảm quê hương của tác giả đ Cảm xúc buồn buồn, bồi hồi trước sự thay đổi của tác giả và tuổi tác C2: Miêu tả: Dùng 1 h/a nói về sự thay đối ( mái tóc bạc theo thời gian, 1 h/s khác nói về sự không thay đổi giọng nói quê hương đ Hình ảnh chi tiết vừa chân thực, và tưởng tượng làm nổi bật tình cảm gắn bó với quê hương. 2.2 Hai câu thơ cuối “ Nhi đồng tương biến, bất tương thức Tiếu vấn: khách tònh hà xứ lai ” đ Trẻ em cười hỏi khách đ điều không lạ ( tác giả khi trở về quê đã 86 tuổi ) ị Những em bé tốt bụng, hiếu khách đ Nhà thơ ngạc nhiên , buồn tủi, ngậm ngùi, xót xa : trở về nơi chôn rau cắt rốn mà lại bị “ xem” như là “khách” lạ Nỗi nhớ quê hương dồn nén, tích tụ hơn ẵ thế kỉ lại được đền đáp như vậy ị Tình huống đặc biệt tạo mầu sắc, giọng điệu bi hài thấp thoáng ẩn hiện sau những lời kể tưởng chừng khách quan trầm tĩnh III- Tổng kết – ghi nhớ ( SGK ) 1.Nội dung: -Tình yêu gắn bó với quê hương: thể hiện ở chi tiết “hương âm vô cải” còn thể hiện ở thái độ đau xót ngậm ngùi kín đáo trước những thay đổi của quê nhà. 2.Nghệ thuật: -Thể thơ thất ngôn bát cú -Phép đối -Hình ảnh thơ vui tươi, âm thanh vui tươi thể hiện tình cảm ngậm ngùi. -Giọng điệubi hài IV.Luyện tập -Khái quát bài, nhấn mạnh nội dung quan trọng -Đọc lại bài thơ -Học bài, đọc thuộc lòng bài thơ -Bài tập: trình bày cảm nhận về bài thơ -Đọc, soạn bài “ Bài ca nhà tranh bị gió thu phá” Kết luận Để góp phần đổi mới giáo dục, bản thân tôi đã được học tập và thấm nhuần quan điểm mới về dạy và học. Thay đổi cách dạy và học là rất quan trọng, chương trình và cách dạy cũ học sinh thụ động, bài giảng của thầy ít tác động đến sự tích cực hoạt động của học sinh. Từ ý thức đó tôi đã tìm ra hướng đi cho việc dạy các bài thơ Đường trong sách giáo khoa Ngữ văn 7 để học sinh dễ hiểu tích luỹ được kiến thức ở cả ba phân môn để vận dụng tốt trong cuộc sống hiện tại và tương lai , chắc rằng"kinh nghiệm" của tôi không tránh khỏi sự nông cạn, hời hợt. Tuy nhiên tôi cũng mạnh dạn trình bày với mong muốn được các đồng chí đồng nghiệp, các đồng chí lãnh đạo các cấp giúp đỡ tôi, góp ý và sửa chữa để sáng kiến của tôi được hoàn thiện hơn. Cuối cùng tôi xin chân thành cảm ơn!