Sáng kiến kinh nghiệm Cách sử dụng một số thiết bị dạy học Địa lí theo phương pháp dạy học tích cực

PHẦN MỞ ĐẦU. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI: Việc sử dụng thiết bị dạy học trong quá trình dạy học nói chung và trong dạy học Địa lí nói riêng có ý nghĩa rất quan trọng. Các thiết bị dạy học thay thế cho những sự vật, hiện tượng và các quá trình xảy ra trong thực tiễn mà giáo viên và học sinh không thể tiếp cận trực tiếp được. Sử dụng thiết bị dạy học trong quá trình dạy học có khả năng hình thành hiệu quả những tri thức cơ bản và vận dụng chúng vào việc lĩnh hội kiến thức mới của học sinh. Giáo viên có điều kiện để sử dụng các phương pháp dạy học và các hình thức dạy học đa dạng, hiệu quả nâng cao công tác tự lập của học sinh trong học tập. Việc đổi mới phương pháp dạy học theo định hướng “Tích cực hoá hoạt động học tập của học sinh” có nghĩa là học sinh – chủ thể của hoạt động học – được cuốn hút vào những hoạt động học tập do giáo viên tổ chức và chỉ đạo, thông qua đó tự lực khám phá những điều chưa biết chứ không phải là thụ động tiếp thu những kiến thức đã được sắp đặt sẵn. Như vậy giáo viên không chỉ đóng vai trò đơn thuần là người truyền thụ kiến thức, là người “độc quyền” sử dụng các thiết bị dạy học mà còn là người tổ chức, hướng dẫn học sinh học tập, khai thác kiến thức và sử dụng các thiết bị dạy học một cách có hiệu quả nhất. Vì vậy, việc sử dụng một cách thành thạo các thiết bị dạy học Địa lí của giáo viên theo phương pháp dạy học tích cực trong các tiết học không chỉ giúp cho học sinh có kiến thức và rèn luyện kĩ năng Địa lí, phương pháp học tập Địa lí mà về lâu dài sẽ hình thành cho học sinh năng tự tự học. Xuất phát từ lí do trên, tôi mạnh dạn viết SKKN “Cách sử dụng một số thiết bị dạy học Địa lí theo phương pháp dạy học tích cực”. Với kinh nghiệm còn ít ỏi, rất mong được sự quan tâm đóng góp ý kiến của các cấp lãnh đạo ngành và các đồng nghiệp để đề tài được hoàn thiện hơn và có thể áp dụng rộng rãi vào thực tế giảng dạy. Tôi xin chân thành cảm ơn! Chư Sê, ngày 11 tháng 12 năm 2006. Người viết Vũ Thị Thuý Hằng GIỚI HẠN NỘI DUNG CỦA ĐỀ TÀI: Phạm vi nghiên cứu. Vì đặc điểm công việc và thời gian không cho phép nên đề tài chỉ nghiên cứu trong phạm vi trường THCS Lương Thế Vinh, xã Dun, huyện Chư Sê với tổng số học sinh 416 em, trong đó học sinh nữ là 215 em, học sinh người dân tộc thiểu số là 97 em. Nội dung trình bày. Sử dụng thiết bị dạy học Địa lí theo phương pháp tích cực. Cách sử dụng một số thiết bị dạy học Địa lí theo phương pháp tích cực. Phạm vi áp dụng. Đề tài đã được áp dụng trong dạy học Địa lí ở trường THCS Lương Thế Vinh trong năm học 2005 – 2006 và đã đạt được những kết quả rất khả quan. Mong muốn của tôi là đề tài sẽ được áp dụng rộng rãi trong các trường THCS có điều kiện tương tự của huyện nhà. Rất mong được các cấp lãnh đạo ngành và các đồng nghiệp đóng góp ý kiến để đề tài được hoàn thiện hơn và có thể áp dụng rộng rãi hơn nữa. PHẦN NỘI DUNG. CƠ SỞ KHOA HỌC CỦA ĐỀ TÀI: Cơ sở lí luận của đề tài. Các thiết bị dạy học môn Địa lí là điều kiện, phương tiện và nguồn tri thức không thể thiếu được, bởi nó tạo môi trường hoạt động của học sinh. Thông quan đó, học sinh tiếp cận được với hình ảnh mô phỏng thực tế, rèn luyện các kĩ năng xử lí tài liệu, hình thành năng lực tự học và hướng tới việc hình thành những năng lực cần thiết của người lao động mới. Các thiết bị dạy học bộ môn Địa lí cần tập trung vào các loại hình chủ yếu sau đây: Các loại mẫu vật, mô hình. Bản đồ, lược đồ, biểu đồ, tranh ảnh, sơ đồ, bảng thống kê. Phiếu học tập, tài liệu tham khảo. Các phương tiện kĩ thuật nghe nhìn. Yêu cầu chung của việc sử dụng thiết bị dạy học Địa lí theo phương pháp dạy học tích cực là giáo viên cần tập trung vào việc sử dụng các thiết bị dạy học như một nguồn kiến thức, hạn chế dùng các thiết bị dạy học theo cách minh hoạ cho kiến thức. Vì vậy, khi soạn bài, giáo viên cần phải nghiên cứu kĩ nội dung của thiết bị dạy học và xây dựng được hệ thống câu hỏi, bài tập tương đối chuẩn xác, để hướng dẫn học sinh làm việc với các thiết bị đó. Đồng thời trong giờ học, giáo viên cần chú ý dành thời gian cho học sinh làm việc với các thiết bị dạy học, trên cơ sở đó mà lĩnh hội kiến thức, rèn luyện kĩ năng, hình thành phương pháp học tập bộ môn. Giáo viên cũng cần giúp học sinh nắm được trình tự các bước làm việc với các thiết bị dạy học và trình bày kết quả làm việc dựa vào các thiết bị dạy học. Đây là cơ sở khoa học quan trọng để bản thân tôi đưa ra cách sử dụng một số thiết bị dạy học Địa lí theo phương pháp dạy học tích cực, nhằm hình thành và nâng cao kĩ năng, phương pháp, khả năng tự học tập của học sinh. Cơ sở thực tiễn của đề tài. Qua thực tế giảng dạy bộ môn Địa lí ở trường THCS Lương Thế Vinh, tôi nhận thấy một số vấn đề sau: - Các thiết bị dạy học Địa lí THCS còn thiếu so với nội dung kiến thức ở một số bài học. Đồng thời, một số thiết bị lại thiếu chính xác, thiếu khoa học. Học sinh chưa thật sự ham tìm tòi, học hỏi kiến thức từ tranh ảnh, lược đồ, sơ đồ trong sách giáo khoa. Các em đôi khi còn có tâm lý ngại làm việc với các thiết bị dạy học. Một số học sinh coi các thiết bị dạy học, các lược đồ, tranh ảnh trong sách giáo khoa chỉ là hình ảnh minh hoạ cho kênh chữ, chứ không phải là nguồn kiến thức độc lập cần phải tìm hiểu. Bên cạnh đó, một số giáo viên do quá trình đào tạo không được làm việc nhiều với các thiết bị dạy học, nên kĩ năng sử dụng và hướng dẫn học sinh khai thác kiến thức từ thiết bị dạy học chưa được thành thạo còn lúng túng hoặc sử dụng sai mục đích, yêu cầu. Ngoài ra, một số giáo viên chưa nhận thức rõ tầm quan trọng của các thiết bị dạy học Địa lí, nên còn tình trạng dạy chay hoặc chuẩn bị thiết bị dạy học còn sơ sài, mang tính đối phó. Cá biệt, trong thời gian trước, ở một số trường do thiếu giáo viên, nên còn có tình trạng dạy chéo chuyên môn. Ví dụ: học chuyên ngành Lịch sử, nhưng dạy Địa lí Chính vì vậy, không thể tránh khỏi tình trạng không sử dụng thiết bị dạy học của bộ môn, hoặc sử dụng không đúng với mục đích, yêu cầu. Xuất phát thực tiễn trên, tôi mạnh dạn đề xuất sáng kiến “cách sử dụng một số thiết bị dạy học Địa lí theo phương pháp dạy học tích cực” để phần nào khắc phục thực tiễn nêu trên, đồng thời nhằm nâng cao chất lượng, hứng thú học tập và khả năng tự học của học sinh. Các yêu cầu, mức độ cần đạt của các vấn đề nêu trong đề tài. - Yêu cầu và nguyên tắc sử dụng thiết bị dạy học Địa lí theo phương pháp dạy học tích cực. - Sử dụng một số thiết bị dạy học Địa lí để khai thác kiến thức. - Cách sử dụng một số thiết bị dạy học Địa lí trong việc hướng dẫn học sinh học tập. GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ: Sử dụng thiết bị dạy học Địa lí theo phương pháp tích cực. Các thiết bị dạy học đều được sử dụng với cả hai chức năng: minh hoạ và làm nguồn tri thức. Hiện nay, một số giáo viên còn sử dụng thiết bị theo cách của phương tiện minh hoạ, ít chú ý đến chức năng là nguồn kiến thức của chúng và chưa chú ý cho học sinh được tự làm việc với các thiết bị dạy học Địa lí. Như vậy, việc sử dụng thiết bị dạy học Địa lí theo phương pháp tích cực cần phải khai thác chức năng quan trọng nhất: là nguồn tri thức. Những yêu cầu sử dụng thiết bị dạy học Địa lí theo phương pháp tích cực. Để phù hợp với các phương pháp dạy học theo hướng đổi mới, các thiết bị dạy học cũng phải thay đổi về loại hình, cấu trúc và phương pháp sử dụng. Vì vậy, việc sử dụng thiết bị dạy học không chỉ để biểu diễn, minh hoạ lời giảng của giáo viên mà phải sử dụng chúng như là phương tiện nhận thức, là nguồn tri thức giúp học sinh khám phá, tìm tòi, phát hiện những kiến thức và rèn luyện kĩ năng cho học sinh. Trong quá trình sử dụng thiết bị dạy học Địa lí, giáo viên không những có vai trò định hướng cho học sinh quan sát, hướng dẫn và gợi ý học sinh cách khai thác kiến thức mà còn giúp học sinh tự thao tác, điều khiển, sử dụng để khám phá, tìm tòi kiến thức hoặc củng cố kiến thức, rèn luyện kĩ năng Địa lí cho học sinh. Tạo điều kiện để học sinh “học trong hành động”. Việc sử dụng thiết bị dạy học Địa lí theo phương pháp tích cực cần đảm bảo những yêu cầu sau: Lựa chọn thiết bị dạy học phù hợp. Việc lựa chọn thiết bị dạy học phải căn cứ vào nội dung của từng bài, từng phần cho phù hợp. Những nội dung đó là những kiến thức cơ bản, đặc trưng của bài học. Mặt khác, còn phải căn cứ vào hoạt động học tập của học sinh đối với mỗi nội dung bài học để lựa chọn thiết bị dạy học. Việc lựa chọn thiết bị dạy học phải trên cơ sở xác định vai trò, vị trí của các thiết bị dạy học, xác định mối quan hệ giữa thiết bị dạy học với nội dung bài học và nắm chắc tính năng, tác dụng, nguyên lí hoạt động của chúng. Ví dụ: Khi dạy bài 7 – Sự vận động tự quay quanh trục của Trái Đất và các hệ quả – Địa lí lớp 6. Ở bài này, HS cần biết được sự chuyển động tự quay quanh 1 trục tưởng tượng của Trái Đất và hướng chuyển động của nó là từ Tây sang Đông, thời gian tự quay 1 vòng là 24 giờ. HS trình bày được 2 hệ quả của sự chuyển động tự quay quanh trục là: hiện tượng ngày đêm kế tục nhau trên khắp mọi nơi trên Trái Đất và sự lệch hướng của mọi vật chuyển động trên bề mặt Trái Đất. HS phải có kĩ năng dùng quả Địa cầu để chứng minh hiện tượng Trái Đất tự quay quanh trục và hiện tượng ngày đêm kế tiếp nhau trên Trái Đất. Xuất phát từ mục tiêu trên, tôi đã sử dụng các thiết bị dạy học sau: + Quả Địa cầu. + Bản đồ thế giới có phân chia các khu vực giờ trên Trái Đất. + Tranh vẽ sự lệch hướng do vận động tự quay của Trái Đất ở nửa cầu Bắc và nửa cầu Nam. + Bóng đèn điện công suất cao. Khi dạy mục 1: Sự vận động của Trái Đất quanh trục, tôi cho vài HS lên bảng mô tả hướng chuyển động của Trái Đất trên quả địa cầu, các HS khác quan sát và nhận xét. Để xác định các khu vực giờ, tôi cho HS làm việc với bản đồ thế giới có phân chia các khu vực giờ trên Trái Đất và yêu cầu HS xác định, tính toán một số khu vực giờ. Ở mục 2: Hệ quả sự vận động tự quay quanh trục của Trái Đất: Hệ quả “Hiện tượng ngày đêm kế tục nhau trên khắp mọi nơi trên Trái Đất”, tôi cho 1 HS sử dụng bóng đèn chiếu vào quả địa cầu và một HS quay quả Địa cầu theo hướng từ Tây sang Đông để chứng minh hệ quả. Hệ quả “Sự lệch hướng của các vật chuyển động trên bề mặt Trái Đất”, tôi treo tranh vẽ sự lệch hướng do vận động tự quay của Trái Đất ở nửa cầu Bắc và nửa cầu Nam lên bảng và cho HS thảo luận nhóm để tìm ra hệ quả. Như vậy, các thiết bị nêu trên là hoàn toàn phù hợp với bài học và phù hợp với từng phần kiến thức. Đồng thời HS còn được rèn luyện kĩ năng khi các em tự sử dụng, tự khai thác kiến thức trong các thiết bị dạy học. Định hướng cho học sinh trước khi yêu cầu quan sát, khai thác kiến thức từ các thiết bị dạy học Địa lí. Thực tế dạy học cho thấy, việc quan sát và khai thác kiến thức của học sinh đối với các thiết bị dạy học chỉ hiệu quả nếu trước khi cho học sinh quan sát, nhận xét, giáo viên đưa ra hệ thống câu hỏi nhằm giúp học sinh biết được cần phải quan sát cái gì, phân tích nội dung, giải thích nguyên nhân, nhận xét và khai thác kiến thức như thế nào. Chẳng hạn, khi yêu cầu học sinh quan sát và khai thác kiến thức một bức tranh về vùng núi cao An-pơ, nếu giáo viên không định hướng trước và có những hướng dẫn cụ thể thì học sinh chỉ thấy được những đặc điểm bên ngoài, không rõ bản chất nội dung của những bức tranh đó. Do đó, giáo viên cần giới thiệu về phong cảnh đẹp của vùng núi này với cảnh núi non hùng vĩ, nhiều thác ngềnh, cảnh thung lũng dưới bầu trời xanh trong, những cánh đồng cỏ rộng lớn và nhiều loại hoa đủ màu sắc đồng thời cần giúp học sinh biết quan sát để tìm ra những đặc điểm tự nhiên của vùng núi này. Giải thích vì sao có những đặc điểm đó. Những đặc điểm ấy ảnh hưởng tới sự phát triển kinh tế – xã hội của khu vực đó như thế nào? Cần yêu cầu học sinh quan sát: - Tại sao có sự khác biệt về thực vật từ chân đến đỉnh núi An-pơ như vậy? - Với ảnh hưởng của khí hậu Địa Trung Hải, đặc điểm tự nhiên như vậy có thể phát triển kinh tế ở những ngành nào? Qua quan sát tranh ảnh, giáo viên hướng dẫn học sinh khai thác kiến thức từ các bức tranh, hiểu được bản chất của các đối tượng Địa lí và các mối quan hệ giữa tự nhiên và kinh tế, xã hội, Các câu hỏi phải thể hiện rõ ràng về yêu cầu và mức độ nhận thức khác nhau đối với học sinh. Câu hỏi để phân loại và phát triển tư duy Địa lí cho học sinh cần có các mức độ khác nhau từ đọc các đối tượng Địa lí đến phân tích, so sánh, xác định các mối quan hệ giữa các đối tượng Địa lí, Các câu hỏi như vậy sẽ dẫn dắt học sinh biết, hiểu được đặc điểm đặc trưng của các đối tượng Địa lí và có cách nhìn tổng hợp giữa các đối tượng Địa lí qua các mối quan hệ của chúng. Ví dụ: Khi hướng dẫn HS tìm hiểu về các môi trường tự nhiên của châu Phi – bài 27: Thiên nhiên châu Phi – Địa lí lớp 7, tôi cho HS quan sát hình 27.2 trang 86 và kênh chữ trong SGK, sau đó đặt các câu hỏi để HS tìm hiểu kiến thức theo các mức độ sau: + Mức độ đọc đối tượng địa lí: Hỏi: Châu Phi có những môi trường tự nhiên nào ? + Mức độ phân tích đối tượng địa lí: Hỏi: Cho biết đặc điểm của các môi trường tự nhiên ở châu Phi ? + Mức độ so sánh đối tượng địa lí: Hỏi: Các môi trường tự nhiên ở châu Phi khác nhau như thế nào ? + Mức độ xác định mối quan hệ giữa các đối tượng địa lí: Hỏi: Tại sao lại có sự phân bố các môi trường tự nhiên như vậy ? Ở mức độ này yêu cầu HS phải có sự liên hệ giữa vị trí địa lí, lượng mưa, địa hình, gió tức là HS phải nắm được mối quan hệ của các yếu tố địa lí thì mới có thể trả lời được. Qua việc đặt câu hỏi như trên, giáo viên vừa phân loại được mức độ nắm bắt kiến thức của HS, vừa phát triển được tư duy địa lí cho các em. Từ đó giáo viên biết được HS còn hổng kiến thức nào để củng cố lại. Để phát huy cao độ tính tích cực học tập của học sinh, giáo viên nên dựa trên nội dung của các thiết bị dạy học để nêu câu hỏi thành một số vấn đề cần phải làm sáng tỏ và hướng dẫn học sinh tự làm việc với thiết bị dạy học. Cần chú ý việc yêu cầu học sinh khai thác kiến thức “ẩn” trong mỗi thiết bị dạy học, dựa vào thiết bị dạy học để phân tích, đánh giá, so sánh, giải thích, trong suốt quá trình dạy học ở trên lớp, ở nhà và trong cả khi kiểm tra, đánh giá, Ví dụ: Khi kiểm tra mức độ nắm bắt kiến thức của HS về ngành nông nghiệp ở châu Phi bài 30: Kinh tế châu Phi – Địa lí lớp 7. Tôi yêu cầu HS gấp sách vở lại và quan sát bản đồ nông nghiệp châu Phi trên bảng. Sau đó đặt câu hỏi: Hỏi: Nêu những cây trồng, vật nuôi chính ở châu Phi ? Chúng được phân bố như thế nào ? Tại sao lại có sự phân bố như vậy ? Hình thức này có thể sử dụng để kiểm tra việc nắm bắt kiến thức của HS sau bài học hoặc có thể sử dụng để kiểm tra 15 phút. Yêu cầu học sinh sử dụng tốt những thiết bị dạy học hiện có (bản đồ, át lát,). Thực tế cho thấy, việc đưa thiết bị dạy học quá nhiều trong một giờ học là không hiệu quả. Trước hết, giáo viên cần rèn luyện cho học sinh cách làm việc với sách giáo khoa và các thiết bị dạy học của mình (át lát, bản đồ, biểu đồ, bảng số liệu,) bằng cách đặt câu hỏi yêu cầu học sinh khai thác kiến thức từ các thiết bị dạy học ấy, tránh để học sinh quá lệ thuộc vào sách giáo khoa, học vẹt, Có những nội dung có thể yêu cầu học sinh đứng tại chỗ khai thác kiến thức từ át lát, bản đồ, thay cho việc gọi học sinh đọc nội dung trong sách giáo khoa. Như yêu cầu học sinh nêu các loại khoáng sản, đất đai, thực vật trên bản đồ, át lát. Ví dụ: khi dạy bài 27: Thực hành đọc bản đồ Việt Nam (Phần hành chính và khoáng sản) – Địa lí lớp 8, tôi cho HS dựa vào bản đồ hành chính Việt Nam treo tường để xác định của tỉnh Gia Lai, xác định vị trí, toạ độ các điểm cực Bắc, cực Nam, cực Đông, cực Tây của lãnh thổ phần đất liền nước ta ? Xác định vị trí các tỉnh nội địa, ven biển, hoặc giáp với những quốc gia láng giềng ? Sử dụng bản đồ khoáng sản Việt Nam treo tường để HS xác định kí hiệu của các loại khoáng sản và sự phân bố của chúng. Tương tự, giáo viên có thể cho HS dựa vào át lát của cá nhân hoặc các lược đồ trong SGK để tìm hiểu kiến thức như trên. Nguyên tắc cơ bản trong việc sử dụng các thiết bị dạy học Địa lí. Một số nguyên tắc khi sử dụng thiết bị dạy học. Phải căn cứ vào mục đích, nhiệm vụ, nội dung, hình thức các loại bài học, phương pháp dạy học chủ đạo để lựa chọn thiết bị dạy học tương ứng. Phải xác định rõ mục đích sử dụng. Trước khi hướng dẫn học sinh học tập trên lớp, giáo viên phải xem xét, làm thử ở nhà cho thành thạo các thao tác, tránh để xảy ra sự lúng túng, mất thời gian ở trên lớp. Đảm bảo cho tất cả học sinh đều được quan sát, làm việc với các phương tiện học tập. Không nên quá lạm dụng các thiết bị dạy học dễ tạo nên sự quá tải và làm giảm đặc trưng của phương pháp dạy học bộ môn. Lí do phải đảm bảo các nguyên tắc về sử dụng thiết bị dạy học. Mỗi thiết bị dạy học có chức năng riêng, trong dạy học Địa lí chúng ta phải xác định vị trí, vai trò của chúng nhằm giải quyết các nhiệm vụ sư phạm cụ thể như thế nào? Sử dụng chúng vào lúc nào? Đặt các thiết bị dạy học đó ở đâu? Mức độ sử dụng ra sao? Trong dạy học Địa lí, để phát huy tính tích cực, chủ động học tập của học sinh, giáo viên nên khuyến khích, động viên, hướng dẫn học sinh tự làm việc với các thiết bị dạy học để tìm hiểu, khai thác kiến thức, rèn luyện khả năng phát triển tư duy. Tuy nhiên, với mỗi bài địa lí cần phải xác định mục tiêu và những hoạt động cụ thể của thầy, trò để lựa chọn thiết bị dạy học sử dụng chúng đúng mục đích, có hiệu quả đối với việc học tập của học sinh. Như vậy, sử dụng hiệu quả thiết bị dạy học đối với việc học tập của học sinh cần tránh trường hợp giáo viên đưa ra đồ dùng dạy học, nhưng trong suốt một tiết học không hề sử dụng hoặc sử dụng như là một phương tiện minh hoạ cho bài giảng của mình. Mặt khác, phải chú ý đến hoạt động học tập của học sinh đối với thiết bị dạy học được đưa ra (học sinh được làm gì? Giáo viên giúp học sinh nắm được kiến thức gì từ những thiết bị dạy học ấy?). Việc sử dụng thiết bị dạy học đòi hỏi phải sử dụng đúng lúc, sử dụng vào lúc học sinh cần nhất, mong muốn được quan sát và sử dụng đúng vào lúc nội dung, phương pháp dạy học cần đến Khi sử dụng thiết bị dạy học cần chú ý đặt chúng ở chỗ hợp lí nhất, sao cho tất cả học sinh đều dễ dàng quan sát, nhận xét, Chúng ta biết rằng, các đối tượng sự vật địa lí tồn tại trong những mối quan hệ chặt chẽ. Trong dạy học Địa lí, để giúp học sinh hiểu được đặc trưng của các đối tượng, sự vật địa lí và hiểu được bản chất của những mối quan hệ đó, phải hướng dẫn học sinh sử dụng kết hợp các thiết bị dạy học để đối chiếu, so sánh, phân tích, tổng hợp và rút ra kết luận. Việc sử dụng kết hợp các thiết bị dạy học khác nhau sẽ kích thích hứng thú học tập của học sinh, giúp học sinh chủ động, sáng tạo trong mọi hoạt động nhận thức. Tuy nhiên, tránh sử dụng quá lâu, quá nhiều lần một loại hình trong một tiết học gây nặng nề, căng thẳng cho học sinh. Cách sử dụng một số thiết bị dạy học Địa lí theo phương pháp tích cực. Cách sử dụng, khai thác kiến thức từ bản đồ, lược đồ. Vai trò, ý nghĩa của bản đồ, lược đồ trong dạy học Địa lí. Bản đồ có vai trò, ý nghĩa quan trọng trong dạy học Địa lí: là kiến thức – cuốn sách giáo khoa Địa lí thứ hai, là phương tiện dạy học ở nhiều bài Địa lí. Từ bản đồ có thể bồi dưỡng thế giới quan duy vật biện chứng, bồi dưỡng năng lực tự học, tự nghiên cứu, cho học sinh. Do đặc điểm của các đối tượng, sự vật Địa lí được trải rộng trong không gian, giáo viên không thể dẫn học sinh đến từng nơi được. Vì vậy, dạy học Địa lí không thể không có bản đồ. Trong mỗi bản đồ Địa lí đều chứa đựng những kiến thức ở các kí hiệu, ước hiệu và những kiến thức thông qua các mối quan hệ Địa lí – kiến thức “ẩn”. Dựa vào bản đồ, giáo viên có thể nêu ra những vấn đề cho học sinh suy nghĩ, nhận thức, phát triển tư duy Địa lí và khai thác đặc trưng quan trọng của Địa lí là tư duy gắn liền với lãnh thổ, xét đoán dựa trên cơ sở bản đồ. Các bước khai thác kiến thức từ bản đồ, lược đồ. - Đọc tên bản đồ để biết được nội dung bản đồ, lược đồ. Yêu cầu học sinh đọc tên bản đồ để biết đối tượng địa lí được thể hiện trên bản đồ là gì. Ví dụ bản đồ địa hình thì đối tượng địa lí được thể hiện trên bản đồ chủ yếu là địa hình (các dạng địa hình và sự phân bố của chúng); bản đồ khí hậu thì đối tượng thể hiện chủ yếu của bản đồ sẽ là các yếu tố khí hậu (nhiệt độ, khí áp, gió, mưa) hoặc bản đồ công nghiệp thì đối tượng thể hiện chủ yếu sẽ là các trung tâm và các ngành công nghiệp - Đọc bảng chú giải để biết cách thể hiện nội dung của bản đồ, lược đồ. Biết được đối tượng địa lí trên bản đồ được thể hiện như thế nào, bằng các kí hiệu gì, màu sắc gì. Bởi các kí hiệu qui ước trên bản đồ, lược đồ là những biểu trưng của các đối tượng, hiện tượng địa lí trong hiện thực khách quan, vì vậy giáo viên cần hướng dẫn cho học sinh biết thông qua những kí hiệu đó mà rút ra nhận xét về tính chất, đặc điểm của các đối tượng địa lí được thể hiện trên bản đồ. - Căn cứ vào bảng chú giải, tìm đối tượng Địa lí trên bản đồ, lược đồ. - Liên kết các kí hiệu, xác lập mối quan hệ Địa lí, để nêu đặc điểm của đối tượng, giải thích các đặc điểm và sự phân bố (nếu cần). Học sinh dựa vào bản đồ, kết hợp với kiến thức địa lí, vận dụng các thao tác tư duy (so sánh, phân tích, tổng hợp) để phát hiện các mối quan hệ địa lí không thể hiện trực tiếp trên bản đồ (đó là các mối quan hệ giữa các yếu tố tự nhiên, các yếu tố kinh tế với nhau, giữa các yếu tố tự nhiên và kinh tế) nhằm giải thích sự phân bố cũng như đặc điểm của các đối tượng, hiện tượng địa lí. Ví dụ: hướng dẫn học sinh khai thác kiến thức từ bản đồ “Hoang mạc trên thế giới” trong sách giáo khoa địa lí lớp