Sáng kiến kinh nghiệm - Đổi mới phương pháp dạy học

1 Đặt vấn đề Hiện tượng trong thực tế giảng dạy giáo dục Bản thân đã 31 năm công tác tại trường THCS NGUYỄN ĐÌNH CHIỂU tôi nhận thấy trong việc đổi mới phương pháp dạy học (PPDH) còn một số vấn đề sau: Giáo viên chưa được trang bị một cách hệ thống, bài bản về vấn đề đổi mới PPDH nên còn lúng túng, đa số GV mới hiểu vấn đề đổi mới PPDH ở hình thức bên ngoài (ví như đổi mới chỉ là tăng cường thảo luận nhóm hoặc phải sử dụng máy chiếu, giáo án điện tử,... trong các giờ học) mà chưa chú ý được đến bình diện bên trong của PPDH (hiệu quả và sự phù hợp của các phương pháp đối với nội dung và đặc thù môn học). Phương tiện, thiết bị dạy học ở nhà trường còn nghèo nàn, không thuận lợi cho việc áp dụng PPDH mới, nhất là các PPDH hiện đại. Đời sống của nhiều GV còn khó khăn, trong khi số tiết dạy trong tuần của GV cao nhất là GV chủ nhiệm rất vất vả, nên GV ít có thời gian đầu tư thoả đáng cho việc đổi mới PPDH. Động cơ thái độ học tập của nhiều HS chưa thật tốt. HS vẫn quen với lối học thụ động, chưa sẵn sàng tham gia một cách tích cực, chủ động vào các nội dung học tập. Việc kiểm tra thi cử mặc dầu có những đổi mới nhưng vẫn mang tính hình thức, chưa khuyến khích được cách học thông minh, sáng tạo của học sinh. 2 Ý nghĩa và tác dụng của sáng kiến trong công tác giảng dạy, giáo dục Việc áp dụng sáng kiến kinh nghiệm của tôi sẽ giúp mỗi giáo viên hiểu rõ bản chất của đổi mới PPDH được áp dụng như thế nào ở từng phần từng môn mà mình phụ trách. Bản thân giáo viên biết khắc phục những khó khăn về cơ sở vật chất của nhà trường để hoàn chỉnh phương pháp dạy học riêng cho mình (Như tự làm đồ dùng dạy học, tổ chức các hoạt động kích thích hứng thú học tập cho học sinh, tạo nhiều cơ hội cho HS được tham gia được làm...) GV biết cách phát huy trí thông minh, tính sáng tạo của học sinh bằng cách sử dụng các PPDH tích cực và các kỹ thuật dạy học phù hợp. Việc kiểm tra đánh giá không mang nặng tính hình thức mà đánh giá đúng những kiến thức, kỹ năng của học sinh tiếp thu được trong từng bài, từng chương theo chuẩn kiến thức kỹ năng và PPCT. Những mâu thuẫn giữa thực trạng với yêu cầu mới đòi hỏi phải được giải quyết Đổi mới phương pháp dạy học là rất cấp thiết song Giải quyết vẫn đề Cơ sở lí luận của vấn đề 2.1.1.   Đổi mới phương pháp dạy học là yêu cầu cấp bách trong thời đại ngày nay Hiện nay, đa số học sinh đều có thể vào học hệ cao đẳng hoặc đại học; kể cả những người đang đi làm trở lại học đại học, cao đẳng với các chuyên ngành nâng cao ngày càng đông. Do vậy, yêu cầu đào tạo hệ cao đẳng và đại học trên thế giới đang tăng lên rất nhanh cả về số lượng và chất lượng. Trước tình hình đó, ở nhiều nước trên thế giới, các phương pháp dạy học mới dựa trên quan điểm phát huy tính tích cực của người học, đề cao vai trò tự học của học trò, kết hợp với sự hướng dẫn của thầy đang được áp dụng rộng rãi. Sự thay đổi này đã làm thay đổi không chỉ cách giảng dạy mà còn thay đổi cả việc tổ chức quá trình giáo dục, ứng dụng những công nghệ dạy học, phương tiện kỹ thuật trong giảng dạy do đó, khắc phục được nhược điểm của các phương pháp cũ, tạo ra một chất lượng mới cho giáo dục – đào tạo. Ở nước ta, trong quá trình cải cách giáo dục – đào tạo, mục tiêu, chương trình, nội dung giáo dục – đào tạo đã thay đổi nhiều lần cho phù hợp với yêu cầu phát triển kinh tế - xã hội và đã đạt được những tiến bộ đáng khích lệ. Tuy nhiên, những thay đổi về phương pháp còn quá ít, quá chậm. Phương pháp đang được sử dụng phổ biến trong các trường đại học chủ yếu là thuyết giảng có tính chất áp đặt của thầy, coi nhẹ hoạt động tích cực, chủ động của trò. Sự chậm trễ đổi mới phương pháp dạy học ở đại học là trở ngại lớn cho việc thực hiện mục tiêu giáo dục mà Đảng ta đã đề ra là đào tạo “người lao động tự chủ năng động, sáng tạo”. Để khắc phục tình trạng này, Nghị quyết TƯ 2, Khóa VIII, BCH Trung ương Đảng Cộng sản Việt Nam đã đề ra nhiệm vụ: “ Đổi mới mạnh mẽ phương pháp giáo dục, khắc phục lối truyền thụ một chiều, rèn luyện thành nếp tư duy sáng tạo cho người học. Từng bước áp dụng các phương pháp tiên tiến và phương tiện hiện đại vào quá trình dạy học, đảm bảo thời gian tự học, tự nghiên cứu cho học sinh, nhất là sinh viên đại học. Phát triển phong trào tự học, tự đào tạo thường xuyên và rộng khắp trong toàn dân nhất là trong thanh niên” (Văn kiện Hội nghị lần thứ hai Ban Chấp hành Trung ương Khóa VIII Đảng Cộng sản Việt Nam. NXB Chính trị Quốc gia 1997. tr41). 2.1.2.   Quan điểm dạy học lấy người làm trung tâm là cơ sở để đổi mới phương pháp dạy học Một xu hướng chung của đổi mới phương pháp dạy học đại học là đổi mới theo quan điểm dạy học lấy người học làm trung tâm. Quan điểm này có cơ sở lý luận từ việc nhận thức quá trình dạy học là quá trình có hai chủ thể: Thầy và trò. Cả hai chủ thể này đều chủ động, tích cực, bằng hoạt động của mình hướng tới tri thức, thầy thì hoạt động truyền đạt tri thức, còn trò thì hoạt động chiếm lĩnh tri thức và biến nó thành vốn hiểu biết của mình để tiếp tục hoạt động nhận thức và hoạt động thực tiễn Đây là quan điểm dạy học được đa số các nước có nền giáo dục tiên tiến quan tâm. Xin nhấn mạnh rằng, hoạt động của thầy và hoạt động của trò đều là hoạt động có ý thức, dưới sự chỉ huy của ý thức để đạt mục tiêu của mình. Vì vậy, kết quả nhận thức của họ trong các quá trình nhận thức, trước khi đạt đến mức chuyển hóa được thành phương pháp, là công cụ cho họ thực hiện mục đích của mình. Do vậy, bàn về phương pháp dạy học chúng ta phải bàn đến cả phương pháp dạy của thầy và phương pháp học của trò. Sự phù hợp của hai phương pháp này sẽ cho chúng ta hiệu quả thực sự của việc dạy học. Bài viết này tập trung vào phương pháp của thầy - một trong hai chủ thể của quá trình dạy học tích cực. Ta có thể so sánh để thấy được sự khác nhau của hai quan điểm giáo dục: Quan điểm dạy học lấy thầy làm trung tâm Quan điểm dạy học lấy người học làm trung tâm 1. Thầy truyền đạt tri thức 2. Thầy độc thoại phát vấn.  3. Thầy áp đặt những kiến thức có sẵn. 4. Trò học thuộc lòng.  5. Thầy độc quyền đánh giá cho điểm. 1. Thầy định hướng nghiên cứu và tài liệu nghiên cứ 2. Trò tự mình tìm ra tri thức bằng hành động tự học là chủ yếu 3. Đối thoại giữa trò với trò; giữa trò vời thầy (trò đưa ra câu hỏi) 4. Cùng với thầy khẳng định kiến thức lĩnh hội được. Hình thành các phương pháp học, tư duy và giải quyết các vấn đề cụ thể. 5. Tự đánh giá, tự điều chỉnh, để thầy cho điểm. Sự khác nhau căn bản của 2 quan điểm dạy học dẫn đến sự khác nhau trong việc xác định các phương pháp cụ thể cho từng môn học, bài học, từng phần, từng đối tượng học sinh.  Thực hiện chương trình dạy học theo quan điểm dạy học lấy người học làm trung tâm thì hoạt động của thầy và trò tương ứng như sau: - Người học khai phá tri thức, tự nghiên cứu - Thầy chỉ hướng dẫn và cung cấp thông tin. - Người học tự trả lời các thắc mắc do chính mình đặt ra, tự kiểm tra mình - Thầy là trọng tài. - Người học tự hành động, tự kiểm tra, tự điều chỉnh - Thầy làm cố vấn. Để thực hiện được quá trình dạy học theo quan điểm lấy người học làm trung tâm người thầy giáo phải làm gì? - Vai trò người thầy trong quá trình dạy học theo quan điểm lấy người học là trung tâm không thể bị mờ nhạt mà trái lại còn rõ nét hơn, người thầy vẫn là “linh hồn” của giờ học sinh động và sáng tạo. Bởi vì, để có thể làm người hướng dẫn, cung cấp thông tin, trọng tài, cố vấn người thầy phải hiểu biết sâu sắc những kiến thức cơ bản của môn học mình đảm nhiệm, đồng thời phải tự bổ sung vốn kiến thức của mình thường xuyên và có định hướng rõ ràng qua tài liệu, sách báo - Người thầy phải nắm vững bản chất và các quy luật của quá trình dạy học để có thể tìm ra hoặc ứng dụng những phương pháp dạy học phù hợp với đối tượng của mình nhất. Một vấn đề quan trọng là, nhiều giáo viên nhận thức được sự cần thiết phải đổi mới phương pháp nhưng rất khó từ bỏ các phương pháp đã quen dùng. Do đó, muốn thực hiện đổi mới phương pháp dạy học thì trước hết là bản thân mỗi giáo viên phải ý thức được để chủ động từ bỏ các phương pháp dạy học truyền thống đã thành thói quen và chuyển hẳn sang các phương pháp mới. Thực trạng của vấn đề Vấn đề đổi mới PPDH đã được đặt ra đối với tất cả các cấp học trong hệ thống giáo dục phổ thông. Đặc biệt, khi chúng ta tiến hành đổi mới CT và SGK thì vấn đề đổi mới PPDH đã trở thành một yêu cầu cấp thiết. Phong trào đổi mới PPDH đã diễn ra rộng khắp trong ngành GD toàn quốc. Tuy nhiên việc đổi mới PPDH chưa được thực hiện một cách đồng bộ ở các trường học, cấp học, các vùng miền trong cả nước. Xem xét thực trạng đổi mới PPDH ở trường THCS Nguyễn đình Chiểu, có thể thấy nổi lên hai vấn đề cơ bản sau: Việc sử dụng phối hợp các PPDH, các kỹ thuật dạy học để phát huy tính tích cực, sáng tạo của học sinh còn hạn chế. Việc gắn nội dung dạy học với các tình huống thực tiễn cũng như để giải quyết các chủ đề phức hợp của thực tiễn chưa được chú trọng. Kiểu dạy học phổ biến trong nhiều môn học hiện nay vẫn là giáo viên truyền thụ những nội dung được trình bày trong SGK, học sinh nghe và ghi nhớ một cách thụ động. Các biện pháp đã tiến hành để giải quyết vấn đề Ngay từ đầu năm học 2012-2013 tôi đã xây dựng cho nhà trường một hòm thư điện tử (Phantheanh179@yahoo.com và một thư viện tài nguyên giáo dục trường THCS NGUYỄN ĐÌNH CHIỂU mang tên : Violet.com.vn/Phantheanh79/ để nhà trường thường xuyên trao đổi mọi thông tin với cơ quan chủ quản và lưu trữ lâu dài các tài liệu phục vụ công tác dạy – học, giải trí, quản lí, khai thác tài nguyên phục vụ các hoạt động trong nhà trường. Cụ thể tôi mạnh dạn đề xuất Hai kinh nghiệm đổi mới phương pháp dạy học ở trường THCS NGUYỄN ĐÌNH CHIỂU như sau : 2.3.1 Biện pháp 1 : Tăng cường việc sử dụng phối hợp các PPDH, các kỹ thuật dạy học để phát huy tính tích cực, sáng tạo của học sinh, gắn nội dung dạy học với các tình huống thực tiễn cũng như để giải quyết các chủ đề phức hợp của thực tiễn . Trước tiên giao cho mỗi giáo viên trong thời gian từ 1 đến 31/8/2012 phải nắm chắc các phương pháp dạy học tích cực và các kỹ thuật dạy học tích cực được áp dụng rộng rãi ở nhiều vùng miền và đã mang lại kết quả cao đó là : - Các phương pháp dạy học tích cực : + Vấn đáp + Dạy và học phát hiện và giải quyết vấn đề. + Dạy và học hợp tác trong nhóm nhỏ. + Phương pháp trường hợp - Các kỹ thuật dạy học tích cực : + Lắng nghe tích cực + Phản hồi tích cực + Kỹ thuật mảnh ghép + Kỹ thuật ổ bi + Kỹ thuật công não + Kỹ thuật sơ đồ tư duy.. Tiếp theo từ 1 đến 6/9/2012 tôi cung cấp cho giáo viên trong trường một số phần mềm ứng dụng cũng như cách sử dụng, đưa vào giáo án, bài giảng (phần mềm Ofit 2007; Vẽ sơ đồ tư duy; xếp thời khoá biểu; vẽ hình học...) Tiếp đến từ 6 /9/2012 trở đi mỗi giáo viên tự nghiên cứu sách giáo khoa, tài liệu tham khảo, trao đổi với đồng nghiệm, chuyên môn để tuỳ theo theo môn, bài, lớp nào hay phần mà ứng dụng phương pháp dạy học nào, kỹ thuật dạy học nào cho phù hợp đặc biệt gắn bài học với thực tế cuộc sống để HS nhớ lâu, không bị gò ép. 2.3.2 Biện pháp 2 : Khắc phụ tình trạng giáo viên chỉ truyền thụ những nội dung được trình bày trong SGK, học sinh nghe và ghi nhớ một cách thụ động. Tôi đã yêu cầu : Mỗi giáo viên phải tự học, tự bồi dưỡng để biết cách khai thác những yếu tố tích cực của các PPDH truyền thống một cách phù hợp và có hiệu quả, đồng thời đưa các quan điểm, mô hình dạy học hiện đại, các PPDH mới vào trường THCS, tạo điều kiện cần thiết để giáo viên có thể thực hiện được sự chuyển biến về các hoạt động dạy và học, chuyển từ lối truyền thụ kiến thức một chiều sang việc tổ chức các hoạt động tự lập, tự khám phá, tự chiếm lĩnh tri thức, hình thành năng lực tự học, năng lực sáng tạo của học sinh, đổi mới các hình thức tổ chức dạy học. Bồi dưỡng năng lực tổ chức dạy học theo nhiều hình thức đa dạng, khuyến khích và tạo điều kiện thuận lợi (cả tinh thần và vật chất) cho GV và HS để tổ chức một cách hiệu quả các hoạt động dạy học. Cụ thể như sau : * Tổ chức dạy học phân hoá theo năng lực của học sinh dựa trên tài liệu hướng dẫn thực hiện chuẩn kiến thức kĩ năng. Tài liệu chuẩn kiến thức giúp cho giáo viên chủ động lượng kiến thức cho bài dạy. Thống nhất lượng kiến thức cho toàn thể giáo viên cùng bộ môn. Phân loại học sinh theo năng lực thông qua kết quả học tập. GV cùng bộ môn phải thống nhất lượng kiến thức qui định theo chuẩn kiến thức kỹ năng nhiều, không đủ thời gian thực hiện đề xuất nhà trường cắt giảm. Cần kiểm tra và bổ sung một số phần, bài còn thiếu trong chuẩn kiến thức so với qui định của chương trình của bộ. * Sử dụng sách giáo khoa hợp lý khi giảng bài trên lớp, khắc phục dạy học theo lối đọc, chép: Sử dụng sách giáo khoa làm phương tiện dạy học. Cần khai thác đầy đủ nội dung sách giáo khoa và cập nhật thêm kiến thức liên môn, các nội dung tích hợp và các địa chỉ tích hợp. Cần kết hợp và sử dụng hiệu quả phương pháp mới và truyền thống biến lối đọc chép thành tổng hợp tự ghi nhận bài của học sinh. * Sử dụng hợp lý công nghệ thông tin trong các bài giảng, khai thác tối đa thiết bị dạy học. Cần sử dụng, khai thác công nghệ thông tin làm phương tiện dạy học. Ứng dụng công nghệ thông tin giúp cho tiết dạy thêm sôi động, thu hút sự tập trung của học sinh. Giáo viên thật sự phải có kiến thức về ứng dụng công nghệ, sử dụng thành thạo máy, nếu không sẽ phản tác dụng khi thực hiện. * Sử dụng tài liệu kiểm tra đánh giá thường xuyên và định kỳ của bộ và biên soạn đề kiểm tra kết quả học tập của học sinh. Cần xem tài liệu kiểm tra và đánh giá học sinh mang tính chất tham khảo để giáo viên thực hiện. * Các hình thức tổ chức kiểm tra thường xuyên và định kỳ đạt kết quả tốt. Nên cho đề kiểm tra theo hình thức phân hoá học sinh từ yếu, trung bình, khá giỏi đều thực hiện tốt. Cần duy trì, kết hợp hình thức kiểm tra giữa trắc nghiệm và tự luận. Hiệu quả của sáng kiến kiến kinh nghiệm Mới chỉ đưa vào áp dụng 2 kinh nghiệm đổi mới phương pháp dạy học thì kết quả dạy và học ở nhà trường đã có những thay đổi đáng mừng : + Qua kiểm tra toàn diện của Phòng GD&ĐT nhà trường đã đạt được kết quả xếp Khá toàn diện. Riêng về công tác chuyên môn đã có 04 tiết dạy xếp loại giỏi của 02 đồng chí; 31 tiết dạy của các thầy cô được xếp loại khá. + Kết quả dạy và học trong học kì I năm học 2012-2013 Giáo viên : 7 đồng chí xếp loại thi đua LĐTT (chiếm 15,6%) Học sinh : 23 học sinh xếp loại học sinh giỏi (5,4%) ; 181 em xếp loại học sinh tiên tiến (29,55%). So với học kì I của năm học 2012-2013 thì tỉ lệ này là đáng ghi nhận. + Trong học kì I nhà trường đã có 1 đội tuyển HSG tham dự HSG cấp huyện vào tháng 2/2013. + Nhà trường cũng có một đội tuyển GV dự thi GVG cấp huyện sẽ dự thi theo kế hoạch của Phòng GD&ĐT. Kết luận Ý nghĩa của SKKN đối với công tác giảng dạy, giáo dục Những nhận định chung về việc vận dụng và khả năng phát triển của SKKN Những bài học kinh nghiệm Mỗi giáo viên, mỗi tổ chuyên môn cần có hòm thư và một trang lưu trữ tài liệu phục vụ lợi ích của chính GV hay tổ chuyên môn đó. Thường xuyên trao đổi tài liệu, đồ dùng dạy học với các trường, các đồng nghiệp khác. Cần giao yêu cầu công việc, tài liệu, thời gian hoàn thành công việc tự học tự bồi dưỡng cho mỗi giáo sau đó kiểm tra đánh giá chứ không nên mở nhiều cuộc hội thảo hay sinh hoạt chuyên môn nhằm tăng cường khả năng ứng dụng công nghệ thông tin và đổi mới PPDH vì tổ chức tập trung sẽ mất thời gian của nhiều người, tụ tập đông một số GV ý thức yếu kém sẽ không tập trung, và gây lãng phí. Những ý kiến đề xuất. Với các cấp quản lý giáo dục : Tăng cường đầu tư hơn nữa cho nhà trường về cơ sở vật chất (Phòng học, phòng học bộ môn, máy Phô tô). Chúng tôi đã giới thiệu với qui thay co một số PPDH. Mỗi PP có thể được GV sử dụng vào bất kì thời điểm nào. Trách nhiệm của nhà chỉ đạo PPDH là thừa nhận những PPDH đã có và đã được GV sử dụng. Hơn nữa, các PP không loại trừ nhau và GV có thể thay đổi vào bất kì thời điểm nào. Do vậy, các đồng chí cần cung cấp trao đổi với nhau một quan điểm và phương pháp tiếp cận cân đối. Điều quan trọng là GV có thể phối hợp được các PPDH một cách hợp lí và có hiệu quả, theo đặc thù môn học. Ngày 12 tháng 03 năm 2013 MAI TRỌNG MẬU