Tìm hiểu hình ảnh thiên nhiên trong Nhật kí trong tù

Thiên nhiên trong Nhật kí trong tù * Mở bài 1 :Thiên nhiên xưa nay vẫn là nguồn cảm hứng của muôn đời thi sĩ. Khó có thể kể ra một nhà thơ lớn nào mà không để lại cho đời những bài thơ hay những dòng thơ tuyệt bút về nguồn cảm hứng bất tận ấy. Về mặt này, Hồ Chí Minh với tư cách một nhà thơ cũng không phải là một ngoại lệ. “Thiên nhiên” – nói theo cách của nhà nghiên cứu Đặng Thai Mai – “chiếm một địa vị danh dự trong những vần thơ của Bác”. Không ai yêu thơ Bác Hồ mà không nhớ đến một vầng trăng đẩy cửa vào đòi thơ, tiếng suối trong như tiếng hát, những bóng cây cổ thụ “trăng lồng” hay nhớ đến con thuyền thong dong trở về từ nơi mù mịt sương khói trong “Tết Nguyên Tiêu”. Nhưng đặc sắc hơn cả trong những vần thơ thiên nhiên của Bác có lẽ phải là tác phẩm được Bác viết từ trước khi viết “Cảnh khuya”, “Nguyên Tiêu” mà chúng ta vừa nhắc đến. Đó không gì khác hơn là tập thơ “Nhật kí trong tù”. * Mở bài 2:Thơ xưa thường chuộng thiên nhiên đẹpMây, gió, trăng, hoa, tuyết, núi, sôngNay ở trong thơ nên có thépNhà thơ cũng phải biết xung phong. (Cảm tưởng đọc Thiên gia thi - Hồ Chí Minh )Đọc những vần thơ này, nhiều người sẽ nhầm tưởng rằng việc yêu chuộng vẻ đẹp thiên nhiên dường như là điều Bác muốn phê phán trong thơ xưa. Nhưng hoàn toàn không phải thế bởi tâm hồn của Bác vẫn luôn dành một sự quan tâm, nguồn thi hứng đặc biệt cho những xúc cảm trước thiên nhiên. Chứng cứ hùng hồn nhất để chứng minh cho điều ấy, chúng ta có thể tìm ngay trong tập thơ chứa đựng bài “Cảm tưởng đọc Thiên gia thi” - tập thơ “Nhật kí trong tù”. THÂN BÀI : 1.Có lẽ không ai không biết rằng khi viết NKTT, Bác Hồ đang sống trong hoàn cảnh của một tù nhân, một người bị giam cầm trong ngục thất : “Thân thể ở trong lao”.Nghĩa là tác giả NKTT đang phải sống trong một hoàn cảnh có rất ít thiên nhiên, rất xa cách với thiên nhiên, và tưởng chừng như không thể có lòng dạ nào để nghĩ nhiều đến thiên nhiên nhiên. Có nhà nghiên cứu đã phát hiện ra rằng trong một tập thơ tù cũng rất nổi tiếng của một tác giả khác – “Thi tù tùng thoại” của người chí sĩ yêu nước Huỳnh Thúc Kháng, trăng chỉ xuất hiện vẻn vẹn có hai lần, mà một trong hai lần ấy, trăng cũng không được nói đến trong tư cách một vẻ đẹp thiên nhiên mà là một triết lý cuộc sống. Có so sánh như thế, ta mới thấy thiên nhiên đầy ắp trong tập NKTT. Ở những vần thơ trong ngục đó, chúng ta có thể gặp đủ mây và gió, núi và sông, hương thơm của những đoá hoa, và nhất là ánh trăng lung linh, làm mê say, rung động lòng người. Và những cảnh thiên nhiên được kể ra ở “Cảm tưởng đọc Thiên gia thi” đều có đủ, có chăng cũng chỉ là thiếu tuyết. Và cũng còn phải kể rằng ở NKTT, chúng ta còn gặp nhiều hình ảnh thiên nhiên khác nữa : cây lá, ánh nắng, mặt trời. Và như thế, tập NKTT cũng phong phú không kém một tập thơ ngoài tù nào khác. Nhưng điều làm chúng ta ngạc nhiên lại nằm ở chỗ : Bác Hồ cảm nhận được vẻ đẹp của thiên nhiên trong những hoàn cảnh khác thường. Bài thơ “Ngắm trăng” tuyệt diệu được viết khi trăng chỉ hé lộ một chút thôi qua một khe cửa hẹp, có lẽ một người vô tình nào chắc cũng không thể chú ý tới. Hay Bác nói đến bầu trời với tất cả sự mê say, nhưng bầu trời ấy cũng chỉ thấp thoáng sau cánh cửa ngục hé mở để “thông hơi”.(Quá trưa). Và lạ hơn nữa, người ta có thể nhận thấy khi đọc “Cảnh chiều hôm”. Bài thơ viết rất hay về hoa hồng, nhưng lạ ở chỗ đó là một đoá hoa mà Bác không hề trông thấy, đoá hoa mà Bác chỉ tiếp xúc chút ít thôi qua chỉ một làn hương. Nếu không có một tâm hồn nghệ sĩ, không say đắm với thiên nhiên thì khó có thể có được một vần thơ như thế. 2. Và cũng như với nhiều nhà thơ khác, trong con mắt của Hồ Chí Minh, thiên nhiên chính là hình ảnh của cuộc đời. Hoàn cảnh ngục tù có thể khiến cho Bác thấm thía hơn bao giờ hết về một cuộc sống gian khổ. Vì thế, thiên nhiên ở NKTT không ít khi hiện lên như là biểu tượng của khó khăn, khắc nghiệt. Chúng ta sẽ gặp ở nhiều bài thơ một thiên nhiên hiện ra cứ như một trở ngại, thử thách nghị lực, ý chí của người chiến sĩ. Có thể kể ra đây làn gió thu hết trận này đến trận khác tới tấp quất cái lạnh vào mặt “chinh nhân”Chinh nhân dĩ tại chinh đồ thượngNghênh diện thu phong trận trận hàn.hay hình ảnh “khóm chuối trăng soi” khiến người tù nhân “gối quắp lưng còng” càng thấu suốt cái lạnh của đêm thu. Khắt nghiệt không kém chắc phải kể đến làn gió rét trong “Hoàng hôn”, làn gió rét mà Bác đã so sánh như “gươm đâm, dùi chích” : Gió sắc tựa gươm mài đá núiRét như dùi nhọn chích cành câyVà đối diện với con người đang trên một cuộc hành trình đầy gian khổ, hình ảnh thiên nhiên ấy đã nhuộm một vẻ đẹp có thể nói là bi tráng. 3. Nhưng hình như đó chưa phải là hình ảnh thiên nhiên chúng ta gặp nhiều nhất, quen thuộc nhất, điển hình nhất cho cách cảm nhận của Bác Hồ trong tập thơ. Thiên nhiên của NKTT thường đến với người đọc thơ nhiều hơn trong vẻ đẹp hài hoà, trìu mến. Chúng ta sẽ không gặp ở đây những cảm nhận vẫn thường có ở các nhà thơ lãng mạn về một thiên nhiên tan tác, chia lìa tựa như :Mây vẩn từng không, chim bay đi(Đây mùa thu tới – Xuân Diệu )hay :Gió theo lối gió, mây đường mây.(Đây thôn Vĩ Dạ - Hàn Mặc Tử)Thật kì lại bởi với một người tù trong hoàn cảnh tột cùng đau khổ vẫn nhận ra trên con đường tù của mình một chòm sao bạc nâng đỡ vầng trăng để cùng nhau vượt lên trên đỉnh núi : Quần tinh ủng nguyệt hướng thu san.(Giải đi sớm )Và đến bài “Mới ra tù tập leo núi” thì chữ “ủng” ấy không chỉ được sử dụng một mà là hai lần trên cả hai chiều quan hệ : không chỉ có mây ôm ấp núi mà cả núi cũng ấp ôm mây.Vân ủng trùng sơn, sơn ủng vân.Hơn thế, sự hoà điệu không phải chỉ có giữa thiên nhiên với thiên nhiên mà còn cả thiên nhiên với con người. Phải như thế, chúng ta mới bắt gặp trong bài thơ thứ nhất trong chùm thơ “Tảo giải”, hình ảnh cuộc tuần du của trăng sao trên bầu trời hoà nhịp cùng con người trên mặt đất. Và ngay cả khi con người bất bình, thì tâm hồn bát bình ấy cũng sẽ gặp gỡ với cái bất bình của một hồn hoa, như thể một trạng thái “Đồng thanh tương ứng, đồng khí tương cầu”. Hoàn toàn có thể cho rằng thiên nhiên ở NKTT được cảm nhận qua tâm trí của một bậc hiền minh, một người đã vượt qua được rất nhiều cản trở bên ngoài để thấu hiểu sự hoà điệu bên trong của tạo hoá, sự hoà điệu giữa một đại vũ trụ - thiên nhiên và một tiểu vũ trụ - con người. 4. Nhưng chúng quan niệm về “thiên – nhân tương ứng” ấy đã góp phần không nhỏ làm thiên nhiên trong NKTT đượm một phong vị thơ cổ điển, một vẻ đẹp của thơ thiên nhiên phương Đông truyền thống. Dĩ nhiên vẻ đẹp cổ điển ấy còn được làm nên bằng thi liệu, thi tứ. Vì thế những dòng thơ chữ Hán của NKTT thường vẫn phảng phất một linh hồn thơ cổ điển, gợi nhớ mênh mang đến một ý thơ, một hình ảnh thơ hay một chữ thơ nào được lắng đọng để làm thành vĩnh viễn từ hơn ngàn năm trước. Có thể đó chỉ là những giọt mưa phùn trong tiết thanh minh, chòm mây và cánh chim buổi chiều hôm như trong thơ Lý Bạch,...Và một trong những vẻ nên thơ của “Mới ra tù tập leo núi” được làm nên bởi môt tứ thơ quen thuộc của Đường thi – “đăng sơn ức hữu”. 5. Nhưng điều đó không làm cho thiên nhiên trong NKTT hoàn toàn giống với thơ Đường. Bởi Bác Hồ là một người tiếp thu rất nhiều cốt cách của người xưa nhưng vẫn mang trong mình một tâm hồn hiện đại. Vì thế, người tù ấy luôn luôn nhìn thiên nhiên như là cái đối lập với xích xiềng, song sắt, trói buộc. Ánh trăng tràn ngập trong thơ Bác, nhưng phải là ánh trăng ở ngoài nhà tù. Có hoa nở, có chim ca, nhưng phải là “chim ra rộn núi, hương bay ngát rừng”, tương phản hẳn với cảnh ngộ bị trói chân tay. Thiên nhiên do đó là biểu tượng của sự tự do. Cũng do đó, hướng về thiên nhiên cũng là hướng về tự do. Con người say đắm thiên nhiên ở NKTT là con người đã đạt tới trạng thái tự do của tinh thần, một tinh thần luôn luôn ở ngoài lao cho dù thân thể còn phải nằm trong vòng xiềng xích. Và như thế, “Ngắm trăng, Trên đường đi, Chiều tối,...” chính là biểu hiện đẹp đẽ nhất cho khả năng mà Bác Hồ có nhiều hơn bất kì một nhà thơ nào khác. Đó là khả năng tự thực hiện những cuộc vượt ngục tinh thần. Tâm hồn của người tù ấy sẽ không có thế lực nào giam cẩm nổi. 6. Thiên nhiên trong NKTT còn là thiên nhiên được cảm nhận bởi tâm hồn của một nhà thơ cách mạng, một con người có khả năng thấu hiểu tương lai. Con người ấy hơn ai hết biết rằng một tương lai sáng tươi đương tới. Tác giả NKTT cũng thấy điều mà tác giả “Tắt đèn” thấy : hiện tại là một đêm đen :Trong ngục giờ đây còn tối mịtnhưng Bác còn thấy được điều mà Ngô Tất Tố không thấy được : tương lai sẽ bừng sáng. Ánh hồng trước mặt đã bừng soi. (Buổi sớm)Cũng như thế, Bác Hồ thấy được tương lai ấy như thể đã chứng kiến được rồi, trong khi Nam Cao vẫn coi cuộc đời của nhân vật Chí Phèo của ông giống như một cái vòng luẩn quẩn, bế tắc. Và như thế, thiên nhiên trong NKTT là biểu tượng của ngày mai tươi sáng. Tâm hồn của Bác luôn vận động : từ mùa đông đến mùa xuân, từ mưa sang nắng, bóng tối tới ánh sáng. Thiên nhiên của Bác là thiên nhiên rất lạc quan. Niềm lạc quan cách mạng ấy hiện hữu ngay trong những ngày gian khổ nhất của cảnh ngục tù. Thiên nhiên ấy tràn đầy ánh sáng và sự bay bổng của tâm hồn. “Tự khuyên mình” là một minh chứng tiêu biểu cho nhận định trên, bài thơ bắt đầu bằng hình ảnh đông tàn tiều tuỵ, để ngay sau đó là cảnh xuân rực rỡ, huy hoàng. Ví không có cảnh đông tànThì đâu có cảnh huy hoàng ngày xuân.Nghĩ mình thêm bước gian truânTai ương rèn luyện tinh thần thêm hăng.Hình ảnh thiên nhiên như thế không thể có ở những nhà thơ không cách mạng, ở những tâm hồn chán chường và bế tắc.