Báo cáo Về phương pháp tổ chức học sinh hoạt động nhóm trong một tiết thực hành vật lý

Báo cáo về phương pháp tổ chức học sinh hoạt động nhóm trong một tiết thực hành vật lý Phần 1 Đặt vấn đề. Quá trình thực hiện đổi mới chương trình và thay sách giáo khoa ở bậc học THCS tới năm học 2008-2009 đã trải qua 7 năm triển khai thực hiện và đã hoàn thành ở cả bậc học THCS, tôi thấy chương trình mới đã có những thay đổi đáng kể trong cả nội dung cũng như cách trình bày, tạo đà cho quá trình nâng cao chất lượng giáo dục đi đôi với đổi mới phương pháp dạy học để nhanh chóng theo kịp sự phát triển mạnh mẽ của khoa học kỹ thuật. Có thể nói ngay từ những năm thực hiện đầu tiên của chương trình sách giáo khoa mới tính tích cực của quá trình đổi mới chương trình và thay sách giáo khoa ở bậc THCS đã được phát huy tốt, các thày cô giáo các em học sinh đã đón nhận và thực hiện nội dung này một cách say mê hào hứng, các tiết dạy đã tạo được nhiều hứng thú cho học sinh hơn, các em đã chủ động hơn trong quá trình lĩnh hội kiến thức qua các tiết học và qua chương trình của các lớp học, đã tạo cho các em học sinh và cả các thày cô giáo nhiều ấn tượng sâu sắc và tạo ra cho họ động lực thúc đẩy mạnh mẽ trong tư cách là người tìm tòi nghiên cứu khoa học. Tuy nhiên trong điều kiện hiện nay ở các trường THCS có rất ít giáo viên được đào tạo đúng chuyên ngành Vật lí mà chủ yếu là giáo viên dạy kiêm nhiệm, mặt khác quá trình thực hiện việc đổi mới đang trải qua những năm đầu do đó các thày cô giáo và các em học sinh còn nhiều bỡ ngỡ trong quá trình tiếp cận với yêu cầu đổi mới phương pháp dạy và học, còn lúng túng trong quá trình chuẩn bị cho các bước lên lớp và thực hiện các bước lên lớp, nhất là việc chuẩn bị cho một tiết học thực hành, mà theo yêu cầu đổi mới phương pháp dạy học bắt buộc phải có sự chuẩn bị dụng cụ thí nghiệm của cả thày và trò sao cho học sinh được tiếp cận với thí nghiệm nhiều hơn tránh tình trạng dạy chay và học chay ở tiết học. Sau đây tôi xin trình bày về phương pháp tổ chức cho học sinh hoạt động nhóm trong một tiết thực hành Vật lý Phần 2 cơ sở của việc tổ chức học sinh hoạt động nhóm trong một tiết học thực hành vật lý Việc tổ chức các hoạt động dạy học trong một tiết học thực hành Vật lý theo yêu cầu đổi mới phương pháp dạy học được xác định là một thành phần, là yêu cầu của tiết học cần có, nó dựa vào những căn cứ như sau: * Theo quan niệm mới về quan hệ giữa dạy và học thuật ngữ “dạy học ” (dạy việc học, dạy cách học) vốn được dùng để phản ánh hoạt động của người dạy. Theo quan niệm ấy đối tượng của hoạt động này là người học. Nhưng ngày nay ta cần phải làm rõ thêm quan điểm những người học vừa là đối tượng của hoạt động dạy lại vừa là chủ thể của hoạt động học, hơn nữa đó chính là những người chủ động nghiên cứu tìm tòi để chiếm lĩnh kiến thức khoa học. Do vậy nếu người học không chủ động học, không có cách học tốt thì việc dạy khó mà đạt kết quả mong muốn. Trên cơ sở đó thấy rằng phương pháp dạy học cần phải được hiểu là nó bao gồm cả cách thức dạy của giáo viên và cách thức học của học sinh. Nói một cách khái quát quá trình dạy học có hai chủ thể trong đó: giáo viên là chủ thể của hoạt động dạy, học sinh là chủ thể của hoạt động học. Hai chủ thể đó phải hợp tác với nhau mới tạo ra hiệu quả của quá trình dạy học. Trong quá trình hợp tác ấy, giáo viên giữ vai trò chủ đạo và là người định hướng dẫn dắt, trợ giúp cho học sinh vì quá trình dạy học là quá trình có mục đích, có kế hoạch, được tiến hành dưới sự chỉ đạo chặt chẽ của giáo viên, còn học sinh có vai trò chủ động vì trong lao động học tập người học phải tự cải biến chính mình và không ai làm thay cho mình được, ngoài việc độc lập suy nghĩ tìm tòi cần có sự hợp tác với các đối tác là bạn học và ngay cả các thày cô giáo, trong nhà trường và cả ngoài xã hội. Với lí luận nói trên cho thấy thực chất của một quá trình thực hiện một tiết học là quá trình tổ chức các hoạt động của thày và trò trên lớp học. * Theo tư tưởng chỉ đạo của việc lựa chọn và cấu trúc nội dung chương trình Vật lí ở bậc THCS theo nội dung dạy đổi mới chương trình và thay sách giáo khoa đã chỉ rõ 5 quan điểm sau: + Một là: bám sát những yêu cầu chung về phát triển nhân cách học sinh ở bậc THCS. + Hai là: phát triển những kết quả đào tạo về kiến thức và kỹ năng ở bậc tiểu học, chuẩn bị tốt về kiến thức và kỹ năng cho việc học lên ở bậc học trên, tại các trường dạy nghề hoặc ra cuộc sống, ở môi trường nào các em cũng luôn luôn cần sự hợp tác của những người xung quanh trong quá trình tự hoàn thiện chính bản thân mình. + Ba là: giải quyết tích cực mối quan hệ giữa tính khoa học tính sư phạm và tính thực tiễn của chương trình, ở các lớp đầu cấp nội dung chương trình chủ yếu là khảo sát định tính những hiện tượng vật lý gần gũi với học sinh. Mức độ định lượng, tính hệ thống lô gíc tăng dần ở các lớp cuối cấp. Đã lựa chọn những biểu thức có nhiều ứng dụng trong những hoạt động thường ngày như trong các hoạt động nghề nghiệp sau này của học sinh. Cấu trúc của chương trình còn nhằm tạo điều kiện nâng cao dần yêu cầu của việc rèn luyện kỹ năng cho học sinh. + Bốn là: về mặt sư phạm việc lựa chọn và cấu trúc nội dung còn nhằm tạo điều kiện cho việc tăng cường cách học tập đa dạng cho học sinh để đạt được mục tiêu của bài dạy. + Năm là: chương trình Vật lí THCS một mặt đã kế thừa các chương trình trước đó, mặt khác có tham khảo chương trình của các nước trên thế giới, trong đó cần lựa chọn những yếu tố ưu tú tiên tiến để đưa vào quá trình dạy và học, đáng chú ý là yếu tố hợp tác của các chủ thể trong quá trình dạy và học hiện nay. Với tư tưởng chỉ đạo nói trên thì việc tổ chức các hoạt động trên lớp để đạt được mục đích của quá trình dạy học là hết sức cần thiết. * Sách giáo khoa mới của bậc THCS có những đặc điểm mới khác với sách giáo khoa cũ, đó là: 1. Về mặt chức năng: nó trình bày những định hướng giúp giáo viên tổ chức cho học sinh hoạt động theo các hình thức chủ yếu là: + Thu nhập thông tin: học sinh tự làm thí nghiệm, quan sát thí nghiệm do giáo viên làm, quan sát các hiện tượng tự nhiên, trong thực tế đời sống khai thác các biểu bảng hình vẽ để rút ra các thông tin cần thiết. + Sử lý thông tin: thông qua hệ thống các câu hỏi sách giáo khoa hướng dẫn học sinh sử lý các thông tin đã thu thập để rút ra các kết luận cần thiết. + Vận dụng: vận dụng nhiều kết luận đã rút ra được vào các tình huống học tập và vào việc giải thích các hiện tượng trong tự nhiên và đời sống mà các em đã gặp. + Ghi nhớ: nêu lên những nội dung cơ bản mà học sinh phải ghi nhớ sau những tiết học, một hệ thống tiết học, một phần học hoặc một chương học... 2. Về mặt nội dung sách giáo khoa mới bậc THCS có đặc điểm là thiên về định tính dựa vào hiểu biết và kinh nghiệm sẵn có của học sinh, chưa yêu cầu chặt chẽ về mặt khoa học. 3. Về mặt hình thức: Sách giáo khoa Vật lí bậc THCS là sách giáo khoa mở trong đó một số nội dung không được trình bày một cách “ trọn vẹn” mà để “ trống” chờ sự tham gia bổ sung trực tiếp của học sinh. Mặt khác tạo ra sự phối hợp tình huống giữa kênh chữ và kênh hình để giáo viên và học sinh lựa chọn và sử lí thông tin theo mục tiêu của bài học. Những đặc điểm nói trên của sách giáo khoa mới đòi hỏi người thày giáo phải đổi mới cách suy nghĩ cách làm và cách thức tổ chức các hoạt động của cả thày và trò trên lớp học để đạt được mục tiêu của các bài học. Tóm lại những căn cứ của việc tổ chức các hoạt động trong một tiết học nói chung và tổ chức cho học sinh học tập nhóm nói riêng là dựa vào quan điểm mới của quá trình dạy và học, trên cơ sở tư tưởng chỉ đạo của việc lựa chọn và cấu trúc nội dung chương trình Vật lí ở bậc học THCS theo nội dung đổi mới chương trình và thay sách giáo khoa và đặc điểm của sách giáo khoa mới. Phần 3: Quy trình phương pháp tổ chức học sinh hoạt động nhóm trong một tiết thực hành Vật lý * Chia làm 3 giai đoạn cơ bản là: Giao nhiệm vụ cho mỗi nhóm; làm việc theo nhóm; trình bày kết làm việc của mỗi nhóm và đánh giá kết quả Giao nhiệm vụ cho mỗi nhóm Giai đoạn này được thực hiện với cả lớp, bao gồm những hoạt động chính sau: + Giới thiệu chủ đề chung, nhiệm vụ chung, những chỉ dẫn cần thiết, thông qua thuyết trình, đàm thoại hay làm mẫu. GV cũng có thể giao việc này cho HS trình bày với điều kiện đã có sự thống nhất và chuẩn bị từ trước của GV. + Xác định nhiệm vụ của các nhóm: Giải thích nhiệm vụ cụ thể của mỗi nhóm để ra các mục tiêu cụ thể mà nhóm cần đạt. + Tổ chức phân chia thành các nhóm và bố trí địa điểm làm việc cho từng nhóm: Có nhiều cách để phân chia thành các nhóm khác nhau. Tuỳ theo mục tiêu dạy học, thời gian cho phép mà quyết định các tổ chức phân chia thành các nhóm. Đối với lớp có đông HS, để tiết kiệm thời gian, nên gộp những học sinh ngồi bàn trên và bàn dưới thành một nhóm khi các thành viên trong nhóm cần trao đổi, thảo luận với nhau. Nói chung không nên chỉ áp dụng một cách phân chia duy nhất thành các nhóm vì không tạo ra cơ hội để mỗi HS được trao đổi và học tập với nhiều HS trong lớp. Có thể có các cách phân chia nhóm như sau: chia thành nhóm gồm những HS tự nguyện, có chung mối quan tâm; chia thành các nhóm theo cách ngẫu nhiên, bằng cách đếm số, phát thẻ, gắp thăm; chia thành các nhóm mà mỗi nhóm gồm những HS có cùng một đặc điểm chung, ví dụ các HS sinh ra vào từng mùa, chẳng hạn mùa xuân thì xếp vào cùng một nhóm; chia thành các nhóm gồm HS khá và HS kém để hỗ trợ lẫn nhau; chia thành các nhóm gồm những HS có cùng năng lực 2) Làm việc theo nhóm: Các nhóm tự lực thực hiện nhiệm vụ được giao, bao gồm các hoạt động chính sau: + Từng nhóm sắp xếp chỗ làm việc cho các thành viên của nhóm, trong trường hợp các thành viên của một nhóm ngồi ở các chỗ xa nhau trong lớp. Nên bố trí sao cho các thành viên ngồi đối diện nhau để tiện thảo luận, trao đổi. Cần làm việc này thật nhanh để không tốn thời gian và cần giữ trật tự chung. + Thảo luận kế hoạch làm việc của nhóm: chuẩn bị tài liệu học tập; đọc qua tài liệu; trao đổi để đảm bảo mọi người trong nhóm đã nắm vững các yêu cầu đối với nhiệm vụ được giao; phân công công việc của nhóm cho mỗi thành viên, trong đó cần cử nhóm trưởng để điều hành công việc của nhóm; lập kế hoạch thời gian làm việc của nhóm. + Thoả thuận cách thức làm việc của nhóm: từng người ghi lại kết quả thực hiện nhiệm vụ của mình; mỗi người cần lắng nghe ý kiến của người khác. + Tiến hành thực hiện nhiệm vụ: từng thành viên thực hiện nhiệm vụ đã được phân công; thảo luận trong nhóm về kết quả làm việc của mỗi thành viên; nhóm trưởng tổng hợp kết quả công việc của từng thành viên và tổ chức thảo luận trong nhóm về kết quả tổng hợp của nhóm trong việc thực hiện nhiệm vụ của nhóm. + Chuẩn bị báo cáo kết quả làm việc của nhóm trước lớp: xác định nội dung và cách trình bày kết quả; phân công các nhiệm vụ trình bày cho từng thành viên của nhóm; làm các hình ảnh minh hoạ. 3) Trình bày kết quả làm việc của mỗi nhóm và đánh giá kết quả: + Đại diện mỗi nhóm trình bày kết quả làm việc của nhóm trước toàn lớp. Thường là trình bày kết quả bằng miệng kèm theo bản viết trên giấy khổ to, hình ảnh hay bảng biểu minh hoạ được chiếu bằng máy chiếu. + Kết quả trình bày của mỗi nhóm được cả lớp đánh giá và rút ra kết luận cho việc học tập tiếp theo. Tuy nhiên phương pháp dạy học nhóm có một số ưu nhược điểm chính sau: Ưu điểm: Phát huy tính tích cực, tự lực và tinh thần trách nhiệm của HS Phát triển năng lực cộng tác làm việc như tinh thần đồng đội, sự quan tâm đến những người khác và tính khoan dung Phát triển năng lực giao tiếp như biết lắng nghe, chấp nhận và phê phán ý kiến của người khác biết trình bày và bảo vệ ý kiến của mình trước nhóm. Hỗ trợ quá trình học tập mang tính xã hội Tăng cường sự tự tin cho HS Phát triển ở HS năng lực về phương pháp làm việc tập thể Cải thiện kết quả học tập của HS Nhược điểm: Dạy học theo nhóm đòi hỏi nhiều thời gian. Thời gian 45 phút của một tiết học là một trở ngại đáng kể để có thể đạt kết quả tốt khi sử dụng phương pháp dạy học theo nhóm. Những phần việc lần lượt phảI làm như giới thiệu chủ đề, phân công nhiệm vụ, làm việc theo nhóm và trình bày kết quả của nhóm khó có thể được tổ chức thoả đáng trong một tiết học. Làm việc theo nhóm không phải lúc nào cũng mang lại kết quả như mong muốn. Nếu tổ chức và thực hiện kém làm việc theo nhóm sẽ dẫn đến kết quả ngược lại với những mong muốn cần đạt. Nếu các nhóm chưa được luyện tập cách thức làm việc thường dễ gây ra tình trạng hỗn loạn. Phần 4: Ví dụ về hoạt động nhóm trong tiết thực hành Tiết 52: Thực hành đo tiêu cự của thấu kính hội tụ Giao nhiệm vụ cho mỗi nhóm: Tiến hành TN xác định tiêu cự của một thấu kính hội tụ bằng cách dịch chuyển vật và màn ra xa dần thấu kính những khoảng bằng nhau cho đến khi thu được ảnh rõ nét Chia học sinh thành 4 nhóm mỗi nhóm 6 HS Mỗi nhóm được cung cấp một bộ dụng cụ TN gồm: 01 thấu kính hội tụ, 01 vật sáng hình chữ F, 01 màn ảnh, 01 đèn quang học, 01 giá quang học có giá đỡ vật màn ảnh và đèn, 01 thước thẳng chia độ đến milimet, 1 nguồn điện + dây dẫn Làm việc theo nhóm: Từng nhóm phân công người thực hiện các công việc sau đây: Một HS kẻ bảng ghi kết quả như bảng 1 Trang 125 Một HS đo chiều cao h của vâtk và chiếu tia sáng đến thấu kính màn và vật để sát thấu kính, 01 HS dịch chuyển vật và màn ra xa thấu kính những khoảng bằng nhau đến khi thu được ảnh rõ nét. Các HS còn lại quan sát Từng nhóm tiến hành thí nghiệm trong 4 lần đo và ghi kết quả quan sát Trình bày kết quả làm việc của mỗi nhóm đánh giá kết quả Các nhóm trình bày bảng kết quả trước cả lớp Các HS nhóm khác nhận xét GV tổng kết và ghi bảng các nhận xét chung, thống nhất giữa các nhóm. Phần 5: Kết luận Đổi mới phương pháp dạy học theo hướng tích cực hoạt động dạy và học của giáo viên và học sinh là một quá trình lâu dài và có nhiều khó khăn, không thể ngày một ngày hai mà chúng ta đã thực hiện tốt được ngay. Việc phát triển các phương pháp dạy học tích cực đòi hỏi một số điều kiện trong đó theo chúng tôi quan trọng nhất là thực hiện bồi dưỡng thường xuyên cho giáo viên đứng lớp, bởi chính họ vừa là những nhà kiến trúc sư thiết kế vừa là những người thợ lành nghề thực hiện quá trình này. Theo chúng tôi ngay từ bây giờ, chúng ta hãy phấn đấu để trong mỗi tiết học bình thường ở trường THCS học sinh của chúng ta được hoạt động nhiều hơn, thực hành nhièu hơn thảo luận nhiều hơn và quan trọng là được suy nghĩ nhiều hơn trên con đường chiếm lĩnh nội dung học tập theo định hướng là người làm chủ trong quá trình nghiên cứu khoa học thông qua việc tổ chức hợp lý có chất lượng các hình thức hoạt động của thày trò trong các tiết học. Điều đáng lưu ý là việc phối hợp đan xen giữa các loại hình hoạt động chung cả lớp, theo nhóm và cá nhân trong đó hoạt động theo nhóm tuy đòi hỏi có công phu khi chuẩn bị nếu làm tốt sẽ gây hứng thú cho học sinh trong quá trình chiếm lĩnh kiến thức của tiết học và tiết học sẽ đạt hiệu quả cao hơn. Phần 6: Kiến nghị - Hiện nay thiết bị thí nghiệm đang được sử dụng trong các trường học thường không đồng bộ. Mặt khác về chất lượng chưa đảm bảo, đôi khi vừa sử dụng đã bị hỏng. Nhiều thiết bị mà người sử dụng không nắm bắt được ý đồ của người thiết kế và người sản xuất, do đó tôi mạnh dạn đưa ra đề nghị: mỗi bộ thiết bị thí nghiệm giành cho bài dạy nào để riêng ra bài đó và kèm theo hướng dẫn chi tiết, và có hướng dẫn cách sửa chữa khi có hư hỏng thông thường. Đề nghị các cấp giáo dục cho giáo viên dạy Vật lí thường xuyên tham dự các lớp chuyên đề về sử dụng thiết bị thí nghiệm. - Đề nghị nhà trường tham mưu với các cấp lãnh đạo xây dựng cho nhà trường phòng học bộ môn tránh tình trạng GV phải mang thí nghiệm xuống các phòng học sẽ không đảm bảo cho tiết dạy thành công. Ninh Xuân, ngày 24 tháng 2 năm 2009 Người báo cáo Trần Danh Lợi