Biến phức - Định lý và áp dụng

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC TỰ NHIÊN ============================= Nguyễn Văn Mậu (Chủ biên), Trần Nam Dũng Đinh Công Hướng, Nguyễn Đăng Phất Tạ Duy Phượng, Nguyễn Thủy Thanh BIẾN PHỨC ĐỊNH LÝ VÀ ÁP DỤNG HÀ NỘI 2009 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC TỰ NHIÊN ============================= Nguyễn Văn Mậu (Chủ biên), Trần Nam Dũng Đinh Công Hướng, Nguyễn Đăng Phất Tạ Duy Phượng, Nguyễn Thủy Thanh BIẾN PHỨC ĐỊNH LÝ VÀ ÁP DỤNG HÀ NỘI 2009 Mục lục Lời nói đầu 8 1 Số phức, biến phức lịch sử và các dạng biểu diễn 11 1.1 Lịch sử hình thành khái niệm số phức . . . . . . . . . . . . . . 11 1.2 Các dạng biểu diễn số phức . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 1.2.1 Biểu diễn số phức dưới dạng cặp . . . . . . . . . . . . . 17 1.2.2 Biểu diễn số phức dưới dạng đại số . . . . . . . . . . . . 21 1.2.3 Biểu diễn hình học của số phức . . . . . . . . . . . . . . 22 1.2.4 Biểu diễn số phức nhờ ma trận . . . . . . . . . . . . . . 24 1.2.5 Dạng lượng giác và dạng mũ của số phức . . . . . . . . . 25 1.2.6 Biểu diễn các số phức trên mặt cầu Riemann . . . . . . . 27 1.2.7 Khoảng cách trên C . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 1.3 Bài tập . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 2 Số phức và biến phức trong lượng giác 36 2.1 Tính toán và biểu diễn một số biểu thức . . . . . . . . . . . . . 36 2.2 Tính giá trị của một số biểu thức lượng giác . . . . . . . . . . . 43 2.3 Dạng phức của bất đẳng thức Cauchy . . . . . . . . . . . . . . . 51 2.4 Tổng và tích sinh bởi các đa thức lượng giác . . . . . . . . . . . 54 2.4.1 Chứng minh công thức lượng giác . . . . . . . . . . . . . 56 2.4.2 Tổng và tích các phân thức của biểu thức lượng giác . . 64 4 MỤC LỤC 5 2.5 Bất đẳng thức lượng giác . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 2.6 Đặc trưng hàm của hàm số lượng giác . . . . . . . . . . . . . . 76 2.7 Bài tập . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 3 Một số ứng dụng của số phức trong đại số 88 3.1 Phương trình và hệ phương trình đại số . . . . . . . . . . . . . . 88 3.1.1 Phương trình bậc hai . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 3.1.2 Phương trình bậc ba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 3.1.3 Phương trình bậc bốn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 3.1.4 Phương trình bậc cao . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 3.1.5 Các bài toán về phương trình, hệ phương trình đại số . . 109 3.2 Các bài toán về đa thức . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 3.2.1 Phương trình hàm trong đa thức . . . . . . . . . . . . . 111 3.2.2 Các bài toán về đa thức bất khả quy . . . . . . . . . . . 120 3.2.3 Bài toán về sự chia hết của đa thức . . . . . . . . . . . . 135 3.2.4 Quy tắc dấu Descartes trong ứng dụng . . . . . . . . . . 136 3.3 Phương trình hàm với biến đổi phân tuyến tính . . . . . . . . . 144 3.3.1 Một số tính chất của hàm phân tuyến tính . . . . . . . . 145 3.3.2 Đẳng cấu phân tuyến tính. . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 3.3.3 Phương trình hàm sinh bởi hàm phân tuyến tính . . . . 160 3.4 Bài tập . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163 4 Số phức trong các bài toán số học và tổ hợp 166 4.1 Giải phương trình Diophant . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166 4.2 Rút gọn một số tổng tổ hợp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167 4.3 Các bài toán đếm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169 4.4 Số phức nguyên và ứng dụng trong lí thuyết số . . . . . . . . . . 172 4.4.1 Tính chất chia hết trong tập các số phức nguyên . . . . 174 6 MỤC LỤC 4.4.2 Số nguyên tố Gauss . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177 4.4.3 Một số áp dụng số phức nguyên . . . . . . . . . . . . . . 185 4.5 Bài tập . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189 5 Một số ứng dụng của số phức trong hình học 192 5.1 Mô tả một số kết quả của hình học phẳng bằng ngôn ngữ số phức193 5.1.1 Góc giữa hai đường thẳng . . . . . . . . . . . . . . . . . 194 5.1.2 Tích vô hướng của hai số phức . . . . . . . . . . . . . . . 194 5.1.3 Tích ngoài của hai số phức. Diện tích tam giác . . . . . . 195 5.1.4 Đường tròn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196 5.1.5 Mô tả các phép biến hình phẳng bằng ngôn ngữ số phức 196 5.1.6 Điều kiện đồng quy, thẳng hàng, vuông góc và cùng nằm trên một đường tròn (đồng viên) . . . . . . . . . . . . . 198 5.2 Một số ví dụ áp dụng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198 5.3 Chứng minh bất đẳng thức hình học . . . . . . . . . . . . . . . 212 5.4 Các bài toán hình học chứng minh và tính toán . . . . . . . . . 214 5.4.1 Số phức và đa giác đều . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221 5.4.2 Đẳng thức lượng giác trong tam giác . . . . . . . . . . . 222 5.5 Bảng các công thức cơ bản ứng dụng số phức vào giải toán hình học . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223 5.6 Bài tập . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227 6 Khảo sát dãy số và phương trình sai phân 231 6.1 Một số khái niệm cơ bản và tính chất của sai phân . . . . . . . 231 6.2 Tính tổng bằng phương pháp sai phân . . . . . . . . . . . . . . 239 6.3 Phương trình sai phân tuyến tính với hệ số hằng . . . . . . . . . 257 6.4 Hệ phương trình sai phân tuyến tính thuần nhất với hệ số hằng 271 6.5 Hệ phương trình sai phân tuyến tính với hệ số hằng . . . . . . . 279 MỤC LỤC 7 6.6 Một số lớp phương trình sai phân phi tuyến có chậm . . . . . . 291 7 Khảo sát các phương trình đại số 376 7.1 Nhắc lại các kiến thức cơ bản về số phức và hàm phức . . . . . 375 7.2 Số nghiệm của phương trình đa thức trên một khoảng . . . . . . 409 7.3 Đánh giá khoảng nghiệm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 442 7.4 Giải gần đúng phương trình đa thức . . . . . . . . . . . . . . . 481 Phụ lục A. Hàm sinh và áp dụng . . . . . . . . . . . . . . . . . . 517 P-1 Ví dụ minh họa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 517 P-2 Khái niệm về hàm sinh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 518 P-3 Một số ví dụ áp dụng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 525 Phụ lục B. Hệ hồi quy và hệ tuần hoàn . . . . . . . . . . . . . 538 Q-1 Ma trận lũy linh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 539 Q-2 Ma trận tuần hoàn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 542 Tài liệu tham khảo 551 Lời nói đầu Chuyên đề "Biến phức, định lý và áp dụng" đóng vai trò như là một công cụ đắc lực nhằm giải quyết hiệu quả nhiều bài toán của hình học, giải tích, đại số, số học và toán tổ hợp. Ngoài ra, các tính chất cơ bản của số phức và hàm biến phức còn được sử dụng nhiều trong toán hiện đại, các mô hình toán ứng dụng, ... Trong các kỳ thi Olympic toán sinh viên quốc tế và quốc gia, thì các bài toán liên quan đến biến phức thường được đề cập dưới nhiều dạng phong phú thông qua các đặc trưng và các biến đổi khác nhau của phương pháp giải, vừa mang tính tổng hợp cao vừa mang tính đặc thù sâu sắc. Chương trình toán học ở bậc Trung học phổ thông của hầu hết các nước đều có phần kiến thức số phức. Ở nước ta, sau nhiều lần cải cách, nội dung số phức cuối cùng cũng đã được đưa vào chương trình Giải tích 12, tuy nhiên còn rất đơn giản. Vì nhiều lý do khác nhau, rất nhiều học sinh, thậm chí là học sinh khá, giỏi sau khi học xong phần số phức cũng chỉ hiểu một cách rất đơn sơ: sử dụng số phức, có thể giải được mọi phương trình bậc hai, tính một vài tổng đặc biệt, ... Việc sử dụng số phức và biến phức trong nghiên cứu, khảo sát hình học (phẳng và không gian) tỏ ra có nhiều ưu việt, nhất là trong việc xem xét các vấn đề liên quan đến các phép biến hình, quỹ tích và các dạng miền bảo giác. Nhìn chung, hiện nay, chuyên đề số phức và biến phức (cho bậc trung học phổ thông và đại học) đã được trình bày ở dạng giáo trình, trình bày lý thuyết 8 Lời nói đầu 9 cơ bản và có đề cập đến các áp dụng trực tiếp theo cách phân loại phương pháp và theo đặc thù cụ thể của các dạng ví dụ minh họa. Để đáp ứng nhu cầu bồi dưỡng nghiệp vụ sau đại học cho đội ngũ giáo viên, các học viên cao học, nghiên cứu sinh chuyên ngành Giải tích, Phương trình vi phân và tích phân, Phương pháp toán sơ cấp và bồi dưỡng học sinh giỏi về chuyên đề số phức, biến phức và áp dụng, chúng tôi viết cuốn chuyên đề nhỏ này nhằm trình bày đầy đủ các kiến thức tổng quan, các kỹ thuật cơ bản về phương pháp sử dụng số phức và biến phức để tiếp cận các dạng toán khác nhau của hình học, số học, toán rời rạc và các lĩnh vực liên quan. Đây là chuyên đề bồi dưỡng nghiệp vụ sau đại học mà các tác giả đã giảng dạy cho các lớp cao học, cho đội tuyển thi olympíc toán sinh viên quốc gia và quốc tế và là nội dung bồi dưỡng giáo viên các trường đại học, cao đẳng và trường chuyên trong cả nước từ nhiều năm nay. Trong tài liệu này, chúng tôi đã sử dụng một số nội dung về lý thuyết cũng như bài tập mang tính hệ thống đã được các Thạc sĩ và học viên cao học thực hiện theo một hệ thống lôgíc nhất định dưới dạng các chuyên đề nghiệp vụ bậc sau đại học. Những dạng bài tập khác là một số đề thi của các kì thi học sinh giỏi và các bài toán trong các tạp chí Toán học và tuổi trẻ, Kvant, Mathematica, các sách giáo khoa, chuyên đề và chuyên khảo, ... hiện hành ở trong nước. Cuốn sách được chia thành 5 chương. Chương 1. Số phức và biến phức, lịch sử và các dạng biểu diễn Chương 2. Tính toán trên số phức và biến phức Chương 3. Một số ứng dụng của số phức trong đại số Chương 4. Số phức trong các bài toán số học và tổ hợp 10 Lời nói đầu Chương 5. Số phức và ứng dụng trong hình học Chương 6. Số phức và lời giải của phương trình sai phân Các tác giả xin chân thành cảm ơn lãnh đạo Bộ Giáo Dục và Đào tạo, trường ĐHKHTN, ĐHQGHN đã ủng hộ và động viên để các trường hè bồi dưỡng nâng cao kiến thức chuyên môn nghiệp vụ sau đại học các năm từ 2002 đến 2009 đã thành công tốt đẹp. Cảm ơn các giáo viên từ 64 tỉnh thành trong cả nước đã nghe giảng, trao đổi semina và đọc bản thảo, đã gửi nhiều ý kiến đóng góp quan trọng cho nội dung cũng như cách trình bày thứ tự các chuyên đề. Cuốn sách được hoàn thành với sự giúp đỡ nhiệt tình về mặt nội dung của các thành viên trong semina liên trường-viện Giải tích - Đại số của Trường Đại Học Khoa Học Tự Nhiên, ĐHQGHN. Các tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn tới đồng nghiệp và độc giả có ý kiến đóng góp để cuốn sách chuyên đề này được hoàn thiện. Hà Nội ngày 02 tháng 06 năm 2009 Các tác giả Chương 1 Số phức, biến phức lịch sử và các dạng biểu diễn 1.1 Lịch sử hình thành khái niệm số phức Lịch sử số phức bắt đầu từ thế kỷ XVI. Đó là thời kỳ Phục hưng của toán học châu Âu sau đêm dài trung cổ. Các đại lượng ảo1 √−1, b√−1, a+ b√−1 xuất hiện đầu tiên từ thế kỷ XVI trong các công trình của các nhà toán học Italy "Nghệ thuật vĩ đại hay là về các quy tắc của đại số" (1545) của G.Cardano (1501 - 1576) và "Đại số" (1572) của R.Bombelli (1530 - 1572). Nhà toán học Đức Felix Klein (1849 - 1925) đã đánh giá công trình của G.Cardano như sau: "tác phẩm quý giá đến tột đỉnh này đã chứa đựng những mầm mống của đại số hiện đại và nó vượt xa tầm của toán học thời cổ đại". Khi giải phương trình bậc hai Cardano và Bombelli đã đưa vào xét kí hiệu √−1 là lời giải hình thức của phương trình x2 +1 = 0, xét biểu thức b√−1 là nghiệm hình thức của phương trình x2 + b2 = 0. Khi đó biểu thức tổng quát hơn dạng (x− a)2 + b2 6= 0 1Tên gọi "ảo" là dịch từ tiếng Pháp "imaginaire" do R.Descates đề xuất năm 1637. 11 12 Chương 1. Số phức, biến phức lịch sử và các dạng biểu diễn có thể xem là nghiệm hình thức của phương trình (x − a)2 + b2 = 0. Về sau biểu thức dạng a+ b √−1, b 6= 0 xuất hiện trong quá trình giải phương trình bậc hai và bậc ba (công thức Cardano) được gọi là đại lượng "ảo" và sau đó được Gauss gọi là số phức2 và thường được kí hiệu là a+ bi, trong đó kí hiệu i := √−1 được L.Euler3 đưa vào 1777 gọi là đơn vị "ảo". Quá trình thừa nhận số phức như một công cụ quý giá của toán học đã diễn ra rất chậm chạp. Ngay tên gọi và kí hiệu i := √−1 là đơn vị "ảo" cũng đã gây nên nhiều nỗi băn khoăn, thắc mắc từ đó dẫn đến khủng hoảng niềm tin vì nó không có gì chung với số - một công cụ của phép đếm, mặc dù người ta vẫn xem đó là một kí hiệu trừu tượng thoả mãn định nghĩa i2 = −1. Sự khủng hoảng niềm tin càng trở nên sâu sắc hơn bởi việc chuyển một cách thiếu cân nhắc và thiếu thận trọng một số quy tắc của đại số thông thường cho các số phức đã sản sinh ra những nghịch lí khó chịu. Chẳng hạn như nghịch lí sau đây: vì i = √−1 nên i2 = −1, nhưng đồng thời bằng cách sử dụng các quy tắc thông thường của phép toán khai căn bậc hai lại thu được i2 = √−1√−1 = √ (−1)(−1) = √ (−1)2 = √1 = 1. Hóa ra −1 = 1! Ta nhấn mạnh lại rằng hệ thức i2 = −1 2Thuật ngữ "số phức" là do nhà toán học Pháp N.Carnot (1753-1823) đưa vào đầu tiên (1803) 3L. Euler (1707-1783) là nhà toán học Thụy sĩ 1.1. Lịch sử hình thành khái niệm số phức 13 là định nghĩa số mới i cho phép ta đưa vào xét số phức. Điều đó có nghĩa rằng hệ thức đó không thể chứng minh, nó chỉ là quy ước. Tuy vậy, cũng có người muốn chứng minh hệ thức đó. Trong cuốn sách "Phương pháp toạ độ " của mình, Viện sỹ L.S. Pointriagin đã mô tả lại chứng minh đó như sau: Đầu tiên người ta lấy nửa đường tròn với đường kính AB. Từ điểm R tuỳ ý của nửa đường tròn hạ đường vuông góc RS. Theo một định lí của hình học sơ cấp, độ dài đường vuông góc RS là trung bình nhân giữa các độ dài của các đoạn thẳng AS và SB. Vì nói đến độ dài nên sẽ không sai sót lớn khi nói rằng bình phương đoạn thẳng RS bằng tích các đoạn thẳng AS và BS. Bây giờ, trở về với mặt phẳng phức. kí hiệu điểm −1 là A ; điểm +1 là B và điểm i là R. Khi đó S sẽ là điểm 0. Tác giả của phép chứng minh đã lập luận như sau: Đoạn thẳng RS là i, đoạn thẳng AS là −1 và SB là +1. Như vậy, theo định lí vừa nhắc lại ở trên ta có i2 = (−1)(+1) = −1. Thật đáng tiếc là phép chứng minh kỳ lạ này vẫn được viết trong sách và giảng dạy ở một số trường phổ thông trước thế chiến thứ II. Lịch sử toán học cũng ghi lại rằng Cardano cũng đã nhắc đến các nghiệm phức nhưng lại gọi chúng là các nghiệm "nguỵ biện". Chẳng hạn, khi giải hệ phương trình { x+ y = 10 xy = 40 Cardano đã tìm được nghiệm 5 + √−5 và 5 +√−5 và ông đã gọi nghiệm này là "âm thuần tuý" và thậm chí còn gọi là "nghiệm âm nguỵ biện". Có lẽ tên gọi "ảo" là di sản vĩnh cửu của "một thời ngây thơ đáng trân trọng của số học". 14 Chương 1. Số phức, biến phức lịch sử và các dạng biểu diễn Thậm chí đối với nhiều nhà bác học lớn thế kỷ XVIII bản chất đại số và bản chất hình học của các đại lượng ảo không được hình dung một cách rõ ràng mà còn đầy bí ẩn. Chẳng hạn, lịch sử cũng ghi lại rằng I.Newton đã không thừa nhận các đại lượng ảo và không xem các đại lượng ảo thuộc vào các khái niệm số, còn G.Leibniz thì thốt lên rằng: "Các đại lượng ảo - đó là nơi ẩn náu đẹp đẽ huyền diệu đối với tinh thần của đấng tối cao, đó dường như một giống lưỡng cư sống ở một chốn nào đấy giữa cái có thật và không có thật". Người đầu tiên nhìn thấy lợi ích do đưa số phức vào toán học mang lại chính là nhà toán học Italy R. Bombelli. Trong cuốn "Đại số" (1572) ông đã định nghĩa các phép tính số học trên các đại lượng ảo và do đó ông đã sáng tạo nên lí thuyết các số "ảo". Thuật ngữ số phức được dùng đầu tiên bởi K.Gauss4 (năm 1831). Vào thế kỷ XVII - XVIII nhiều nhà toán học khác cũng đã nghiên cứu các tính chất của đại lượng ảo (số phức!) và khảo sát các ứng dụng của chúng. Chẳng hạn L.Euler mở rộng khái niệm logarit cho số phức bất kì (1738), còn A.Moivre5 nghiên cứu và giải bài toán căn bậc tự nhiên đối với số phức (1736). Sự nghi ngờ đối với số ảo (số phức!) chỉ tiêu tan khi nhà toán học người Nauy là C.Wessel đưa ra sự minh hoạ hình học về số phức và các phép toán trên chúng trong công trình công bố năm 1799. Đôi khi phép biểu diễn minh hoạ số phức cũng được gọi là "sơ đồ Argand" để ghi nhận công lao của nhà toán học Thuỵ Sỹ R.Argand - người thu được kết quả như của Wessel một cách độc lập. Lí thuyết thuần tuý số học đối với các số phức với tư cách là các cặp số thực có thứ tự (a; b), a ∈ R, b ∈ R được xây dựng bởi nhà toán học Ailen là W.Hamilton (1837). Ở đây đơn vị "ảo" i chỉ đơn giản là một cặp số thực có thứ tự - cặp (0; 1), tức là đơn vị "ảo" được lí giải một cách hiện thực. 4C.Gauss (1777-1855) là nhà toán học Đức 5A.Moivre (1667-1754) là nhà toán học Anh 1.1. Lịch sử hình thành khái niệm số phức 15 Cho đến thế kỷ XIX, Gauss mới thành công trong việc luận chứng một cách vững chắc khái niệm số phức. Tên tuổi của Gauss cũng gắn liền với phép chứng minh chính xác đầu tiên đối với Định lí cơ bản của Đại số khẳng định rằng trong trường số phức C mọi phương trình đa thức đều có nghiệm. Bản chất đại số của số phức thể hiện ở chỗ số phức là phần tử của trường mở rộng (đại số) C của trường số thực R thu được bằng phép ghép đại số cho R nghiệm i của phương trình x2 + 1 = 0. Với định lí cơ bản của đại số, Gauss đã chứng minh được trường C trở thành trường đóng đại số. Điều đó có nghĩa là khi xét các nghiệm của phương trình đại số trong trường này ta không thu được thêm số mới. Đương nhiên trường số thực R (và do đó cả trường số hữu tỷ Q) không có tính chất đóng đại số. Chẳng hạn, phương trình với hệ số thực có thể không có nghiệm thực. Nhìn lại hơn 2500 năm từ thời Pythagor đến giờ, con đường phát triển khái niệm về số có thể tóm tắt bởi N→ Z→ Q→ R→ C với các bao hàm thức: N ⊂ Z ⊂ Q ⊂ R ⊂ C. Bằng các kết quả sâu sắc trong các công trình của các nhà toán học K.Weierstrass, G.Frobenius, B.Peirce người ta mới nhận ra rằng mọi cố gắng mở rộng tập số phức theo con đường trên đều không có kết quả khả quan. K.Weierstrass đã chứng minh tập hợp số phức C không thể mở rộng thành tập hợp rộng hơn bằng cách ghép thêm số mới để trong tập hợp số rộng hơn thu được vẫn bảo toàn mọi phép tính và mọi quy luật của các phép toán đã đúng trong tập hợp số phức. Như vậy, các tập hợp số mới chứa tập số phức chỉ có thể thu được bằng việc từ bỏ một số tính chất thông thường nào đó của các số phức. Chẳng hạn nhà toán học Ailen là W.Hamilton (1805 - 1865) đã bứt phá ra khỏi phạm vi số phức và thu được các quatenion là trường hợp đơn giản nhất của hệ siêu 16 Chương 1. Số phức, biến phức lịch sử và các dạng biểu diễn phức nhưng đành phải từ bỏ tính chất giao hoán của phép nhân. Hệ thống các quatenion là hệ không giao hoán và các quatenion thể hiện được trong không gian bốn chiều R4. Dạng tổng quát của quatenion là a+ bi+ cj + dk; a, b, c, d ∈ R, trong đó 1; i; j; k được Hamilton chỉ ra là các đơn vị siêu phức và được Hamilton gọi là các quatenion. Ở đây i2 = j2 = k2 = ijk = −1 và chính Hamilton đã lập ra bảng nhân sau đây: x i j k i −1 k −j j −k −1 i k j −i −1 Để dễ nhớ bảng nhân này ta lưu ý hình vẽ bổ trợ sau. Ta biểu diễn các quatenion i, j, k bởi ba điểm trên đường tròn theo thứ tự cùng chiều kim đồng hồ. Tích của hai số bất kì trong bộ ba i, j, k bằng số thứ ba nếu phép vòng quanh từ thừa số thứ nhất đến thừa số thứ hai là theo chiều kim đồng hồ và bằng số thứ ba và với dấu trừ nếu phép vòng quanh đó ngược chiều kim đồng hồ. Rõ ràng là phép nhân không có tính chất giao hoán. Đối với toán học ngày nay các số phức và siêu phức là những chỉnh thể hoàn toàn tự nhiên, nó không "ảo" hơn chút nào so với chính các số thực. Nhìn lại lịch sử lâu dài của sự phát triển khái niệm số ta thấy rằng cứ mỗi lần khi đưa vào những số mới các nhà toán học cũng đồng thời đưa vào các quy tắc thực hiện các phép toán trên chúng. Đồng thời với điều đó các nhà toán học luôn luôn cố gắng bảo toàn các quy luật số học cơ bản (luật giao hoán của 1.2. Các dạng biểu diễn số phức 17 phép cộng và phép nhân, luật kết hợp và luật phân bố, luật sắp xếp tuyến tính của tập hợp số). Tuy nhiên sự bảo toàn đó không phải khi nào cũng thực hiện được. Ví như khi xây dựng trường số phức người ta đã không bảo toàn được luật sắp xếp tuyến tính vốn có trong trường số thực, hay khi xây dựng tập hợp các số quatenion ta cũng không bảo toàn được luật giao hoán của phép nhân. Tổng kết lịch sử toàn bộ quá trình phát triển khái niệm số, nhà toán học Đức L.Kronecker (1823 - 1891) đã viết: "Thượng đế đã tạo ra số tự nhiên, còn tất cả các loại số còn lại đều là công trình sáng tạo của con người". Có thể nói rằng với khẳng định bất hủ này L.Kronecker đã xác định nền móng vững chắc cho toà lâu đài toán học tráng lệ mà con người đang sở hữu. 1.2 Các dạng biểu diễn số phức 1.2.1 Biểu diễn số phức dưới dạng cặp Mỗi số phức a + bi hoàn toàn được xác định bởi việc cho hai số thực a và b thông thường (a, b ∈ R) gọi là các thành phần của chúng. Người đầu tiên cố gắng nêu rõ đặc trưng quy luật của các phép tính bằng ngôn ngữ các thành phần không cần nhắc đến kí hiệu "nghi vấn" i là Hamilton. Cụ thể, ông đã diễn tả mỗi số phức bởi một cặp số thực (có thứ tự) thông thường. Vì tập hợp số thực là tập hợp con của tập hợp số phức C nên khi xác định các phép tính số học cơ bản trên các số phức ta cần đòi hỏi rằng khi áp dụng cho các số thực các phép toán đó đưa lại kết quả như kết quả thu được trong số học các số thực. Mặt khác, nếu ta mong muốn các số phức có những ứng dụng trong các vấn đề của giải tích thì ta cần đòi hỏi rằng các phép toán cơ bản được đưa vào đó phải thoả mãn các tiên đề thông thường của số học các số thực. Định nghĩa 1.1. Một cặp số thực có thứ tự (a; b), a ∈ R, b ∈ R, được gọi 18 Chương 1. Số phức, biến phức lịch sử và các dạng biểu diễn là một số phức nếu trên tập hợp các cặp đó quan hệ bằng nhau, phép cộng và phép nhân được đưa vào theo các định nghĩa (tiên đề) sau đây: i) Quan hệ đồng nhất trong tập số phức: (a; b) = (c; d)⇔ { a = c b = d. Chú ý rằng đối với hai số phức bằng nhau (a; b) và (c; d) ta có thể viết (a; b) ≡ (c; d) (nếu muốn nhấn mạnh đây là quan hệ đồng nhất giữa hai cặp số thực sắp thứ tự) hoặc (a; b) = (c; d) (nếu muốn nói rằng đây là quan hệ bằng nhau giữa hai số phức). ii) Phép cộng trong tập số phức: (a; b) + (c; d) := (a + c; b + d) và cặp (a+ c; b+ d) được gọi là tổng của các cặp (a; b) và (c; d). iii) Phép nhân trong tập số phức: (a; b)(c; d) := (ac − bd; ad + bc) và cặp (ac− bd; ad+ bc) được gọi là tích của các cặp (a; b) và (c; d). iv) Số thực trong tập số phức: Cặp (a; 0) được đồng nhất với số thực a, nghĩa là (a; 0) := a hay là (a; 0) ≡ a. Tập hợp các số phức được kí hiệu là C. Như vậy, mọi phần của định nghĩa số phức đều được phát biểu bằng ngôn ngữ số thực và các phép toán trên chúng. Trong định nghĩa này ba tiên đề đầu thực chất là định nghĩa khái niệm bằng nhau, khái niệm tổng và khái niệm tích của các số phức. Do đó việc đối chiếu các tiên đề đó với nhau sẽ không dẫn đến bất cứ mâu thuẫn nào. Điều duy nhất có thể gây ra đôi chút lo ngại là tiên đề iv). Vấn đề là ở chỗ vốn dĩ các khái niệm bằng nhau, tổng và tích các số thực có ý nghĩa hoàn toàn xác định và do đó nếu các khái niệm này không tương thích với những khái niệm được đề cập đến trong các tiên đề i) - iii) khi xét các số thực với tư cách là các cặp dạng đặc biệt thì buộc phải loại trừ tiên đề iv). Do đó ta cần đối chiếu tiên đề iv) với các tiên đề i), ii) và iii). 1.2. Các dạng biểu diễn số phức 19 1) i) - iv). Giả sử hai số thực a và b bằng nhau như những cặp dạng đặc biệt đồng nhất với chúng: (a; 0) = (b; 0). Khi đó theo tiên đề i), ta có (a; 0) = (b; 0)⇔ a = b, tức là chúng bằng nhau theo nghĩa thông thường. 2) ii) - iv). Theo tiên đề ii), tổng hai số thực a và c được xét như những cặp (a; 0) và (c; 0) là bằng cặp (a+ c; 0 + 0) = (a+ c; 0). Nhưng theo tiên đề iv) thì (a+ c; 0) ≡ a+ c. Như vậy (a; 0) + (c; 0) = (a+ c; 0 + 0) = (a+ c; 0) ≡ a+ c, tức là đồng nhất bằng tổng a+ c theo nghĩa thông thường. 3) iii) - iv). Theo tiên đề iii), tích các số thực a và b được xét như những cặp (a; 0) và (c; 0) là bằng cặp (ac− 0 · 0; a · 0 + 0 · c) = (ac; 0) và theo tiên đề iv) ta có (ac; 0) ≡ ac. Như vậy (a; 0)(c; 0) = (ac; 0) ≡ ac, tức là đồng nhất bằng tích a với c theo nghĩa thông thường. Như vậy tiên đề iv) tương thích với các tiên đề i), ii) và iii). Ta cũng lưu ý các công thức sau đây được suy trực tiếp từ iii) và iv): λ(a; b) = (λa;λb), λ ∈ R. Thật vậy, từ iv) và iii) ta có: λ(a; b) = (λ; 0)(a; b) = (λa− 0 · b;λb+ 0 · a) = (λa;λb). Nếu λ = m ∈ N thì theo ii) ta có (a; b) + (a; b) = (2a; 2b); 20 Chương 1. Số phức, biến phức lịch sử và các dạng biểu diễn (2a; 2b) + (a; b) = (3a; 3b), . . . tức là (ma;mb) là kết quả phép cộng liên tiếp m số hạng bằng (a; b). Điều đó phù hợp với biểu tượng thông thường là phép nhân với số tự nhiên tương ứng với phép cộng m số hạng bằng nhau. Dễ dàng thấy rằng các tiên đề ii) và iii) là tương thích với nhau và các quy luật thông thường của các phép tính thực hiện trên các số vẫn được bảo toàn khi chuyển sang số phức (đương nhiên phải cắt bỏ các quy luật có quan hệ tới tính chất sắp được tuyến tính). Từ định nghĩa suy ra trong tập hợp C phép cộng và phép nhân có tính chất kết hợp và giao hoán ; phép nhân l