Giáo án Lịch sử Lớp 11 - Bài 22: Xã hội Việt Nam trong cuộc khai thác thuộc địa lần thứ nhất của thực dân Pháp - Phạm Thị Quyên

Ngày soạn 10 tháng 3 năm 2009 chương ii: việt nam từ đầu thế kỷ xx đến hết chiến tranh thế giới thứ nhất (1918) Bài 22: xã hội việt nam trong cuộc khai thác thuộc địa lần thứ nhất của thực dân pháp Gồm 1 tiết – Tiết 30 Tiết 30: I – Mục tiêu bài học: Học xong bài này, học sinh cần. Kiến thức: - Biết được những nội dung cơ bản của cuộc khai thác thuộc địa lần thứ nhất của TD Pháp, từ đó hiểu rõ vì sao Pháp tiến hành khai thác thuộc địa nước ta trên quy mô lớn từ đầu TK XX. - Trình bày và phân tích được nguyên nhân dẫn đến sự chuyển biến sâu sắc về KT, cơ cấu XH Việt Nam đầu TK XX dưới tác động của cuộc khai thác thuộc địa của TD Pháp; sự hình thành và phân hoá giữa các giai cấp trong XH. - Bước đầu đánh giá được vị trí, vai trò của mỗi giai cấp, tầng lớp trong XH đối với công cuộc giải phóng dân tộc. 2- Thái độ: - Biết và hiểu được mục đích, ý đồ và bản chất dã man, tàn bạo của TD Pháp trong cuộc khai thác, bóc lôt thuộc địa ở Việt Nam. - Thông cảm, chia sẻ đối với người dân lao động, nhất là giai cấp nông dân, công nhân luôn phải chịu ách áp bức, thống trị của bọn TD, phong kiến và tay sai dưới thời thuộc Pháp. - Đánh giá khả năng tham gia CM của các giai cấp trong XH. 3- Kỹ năng: - Quan sát tranh ảnh và phim tư liệu lịch sử. - Phân tích, đánh giá thái độ và khả năng tham gia CM của các giai cấp trong XH Việt Nam dưới những tác động, ảnh hưởng của cuộc khai thác thuộc địa lần I. - Rèn luyện kỹ năng diễn đạt ngôn ngữ, kỹ năng học tập, thực hành bộ môn: Chỉ, đọc lược đồ lịch sử, lập bảng biểu so sánh các giai cấp và tầng lớp trong XH... II- Thiết bị dạy học: - Lược đồ Đông Dương thuộc Pháp - Tranh ảnh, tư liệu về cuộc khai thác thuộc địa của Pháp ở Việt Nam và đời sống nhân dân Việt Nam thời Pháp thuộc. III- Tiến trình bài học: 1 - Kiểm tra bài cũ: ( 5 phút ) Hoạt động 1: Hoàn thiện bảng niên biểu về các phong trào chống Pháp của nhân dân ta từ 1885 đến 1913 (theo mẫu)? Khởi nghĩa Lãnh đạo Địa bàn hoạt động Chiến thuật, đặc điểm nổi bật Bài học kinh nghiệm Bãi Sậy (1883-1892) Ba Đình (1886-1887) Hương Khê (1885-1896) Yên Thế (1883-1913) Hoạt động 2: Tại sao nói cuộc khởi nghĩa Hương Khê là cuộc khởi nghĩa tiêu biểu nhất trong phong trào Cần Vương? 2 -Vào bài: Với việc dập tắt cuộc khởi nghĩa Hương Khê của Phan Đình Phùng (1896), TD Pháp đã hoàn thành xong quá trình bình định ở nước ta (1885-1896). Sau khi dập tắt xong cuộc khởi nghĩa, Pháp bắt tay vào tiến hành khai thác thuộc địa lần thứ nhất (1897-1914). Vậy cuộc khai thác thuộc địa lần I của TD Pháp ở nước ta được tiến hành như thế nào? Nó đã tác động gì đến tình hình KT-XH nước ta lúc bấy giờ? Đó là nội dung cơ bản của bài học hôm nay. Các em hãy theo dõi bài để trả lời các câu hỏi: - Mục đích và nội dung của cuộc khai thác thuộc địa lần I của TD Pháp ở VN? - Nêu những chuyển biến về cơ cấu XH Việt Nam đầu TK XX? - Đánh giá về vai trò, vị trícủa các giai cấp, tầng lớp trong XHVN đầu TK XX? 3- Giảng bài mới: Hoạt động của GV và HS Kiến thức cơ bản Hoạt động 1: Cá nhân(5 phút) Mục tiêu: HS nắm mục đích, nội dung chương trình khai thác thuộc địa lần I của Pháp GV: Sau nhiều lần mở cuộc tấn công có quy mô lớn vào căn cứ Hương Khê và vây hãm núi Vụ Quang.1896, Pháp đã dập tắt được cuộc khởi nghĩa do Phan Đình Phùng lãnh đạo, kết thúc quá trình bình định Việt Nam kéo dài 12 năm. Năm 1897 Pháp cử Pôn Đu Me sang làm Toàn quyền Đông Dương để hoàn thành bộ máy cai trị và tiến hành khai thác thuộc địa. Đume chia Đông Dương ra làm 5 xứ: Việt Nam có 3 xứ là Bắc Kì, Trung Kì và Nam Kì; Lào gọi là xứ Ai Lao và Cămpuchia gọi là xứ Cao Miên. Như vậy, tên nước Việt Nam, Lào và Cămpuchia đã bị Pháp xoá tên trên bản đồ Thế giới, thay vào đó là tên gọi Liên bang Đông Dương thuộc Pháp (GV dùng lược đồ Liên bang ĐD thuộc Pháp). Ngay sau khi hoàn thiện song bộ máy cai trị Pháp xúc tiến việc khai thác thuộc địa có quy mô lớn trên khắp nước ta. GV: Vì sao ngay sau khi dập tắt phong trào đấu tranh vũ trang của nhân dân ta, Pháp đã tiến hành khai thác thuộc địa? HS: Trả lời – GVchốt Mục đích: vơ vét sức người, sức của vốn rất phong phú ở nước ta thành một thị trường riêng của Pháp. Nhưng mục đích này không thể thực hiện được ngay từ đầu cuộc xâm lược, vì còn phải đối phó với các cuộc đấu tranh vũ trang của nhân dân ta. Hoạt động 2: Nhóm (15 phút) Mục đích: HS nắm những tác động của cuộc khai thác thuộc địa lần I đối với Việt Nam GV: Tìm hiểu nội dung cuộc khai thác thuộc địa lần thứ nhất của thực dân Pháp? Nhóm 1: Về lĩnh vực kinh tế? Nhóm 2: Thương nghiệp? Nhóm 3: GTVT? Nhóm 4: Dưới những tác động của cuộc khai thác thuộc địa của TD Pháp, tình hình kinh tế nước ta có những sự chuyển biến như thế nào? HS: Thảo luận- Trả lời - GV nhận xét- chốt ý Nhóm 1: + Về nông nghiệp: Pháp đẩy mạnh cướp đoạt ruộng đất của nông dân để làm đồn điền trồng lúa, cà phê, chè, cao su,.. Có những tên TD chiếm hàng ngàn, hàng vạn hecta đất để lập đồn điền, như Sét-nay, Tac-ta-ranh, Hom-be,... + Về công nghiệp: Pháp đẩy mạnh khai thác mỏ để vơ vét nguồn tài nguyên khoáng sản giàu có của Việt Nam, đặc biệt là các mỏ than, đá, kẽm, quặng,... ở Quảng Ninh, Thái Nguyên, Quảng Nam,... Để tận dụng nguồn nhân công rẻ mạt, Pháp cũng cho xây dựng một số nhà máy điện, nước, xi măng, dệt,...để sản xuất tại chỗ phục vụ những nhu cầu thiết yếu của Pháp khi hàng hoá từ chính quốc chưa kịp chuyển sang. Các ngành thủ công truyền thống của nước ta như dệt, nấu đường, gốm,... bị chết dần, chết mòn. Nhóm 2: + Về thương nghiệp: Pháp độc chiếm thị trường ở Việt Nam (về nguyên liệu, thu thuế), đánh thuế rất nặng vào hàng hoá của nước ngoài muốn tham gia buôn bán ở nước ta (có những mặt hàng đánh thuế lên tới 120 %), trong khi đó thì hàng hoá của Pháp thì đánh thuế rất nhẹ. (Sd phim TL:TD Pháp khai thác thuộc địa ở Nam Kì) Nhóm 3: + Để phục vụ cho việc vận chuyển nguyên liệu về chính quốc, đồng thời dế dàng đưa quân đi đàn áp các cuộc nổi dậy của nhân dân ta, Pháp rất quan tâm đến việc xây dựng đường bộ và đường sắt. Tính đến 1912, TD Pháp đã xây dựng và đưa 2059 Km đường sắt đi vào họat động.. (Sd hình Ga Hà Nội năm 1900). Nhóm 4: - Tích cực: Cuối TK XIX, KT Việt Nam chủ yếu là nông nghiệp, sang đầu TK XX, nền KT cơ bản vẫn là nông nghiệp. Tuy nhiên, đã xuất hiện những cơ sở KT công nghiệp: khai thác mỏ, hình thành một số cơ sở công nghiệp nhẹ, hệ thống giao thông đường bộ và đường sắt, yếu tố kinh tế công nghiệp cũng được thể hiện rõ ràng. Đó là sự xuất hiện của yếu tố sản xuất TBCN. - Hạn chế: Cuộc khai thác thuộc địa của TD Pháp đã làm kiệt quệ nhiều nguồn tài nguyên quý giá của nước ta: than đá, sắt thép, kẽm,... Hàng triệu nông dân bị cướp đoạt ruộng đất, phải đi làm đồn điền cho bọn TB, TD, đời sồng hết sức cực khổ. Nền kinh tế công nghiệp tuy xuất hiện nhưng nhỏ giọt và đó cũng là nền KT của bọn TD. Trong khi đó nhiều ngành nghề truyền thống của nhân dân ta bị mai một và lụi tàn, như nghề làm gốm, dệt vải,... Hoạt động 3: Cá nhân (15 phút) Mục tiêu: HS nắm được những biến chuyển về XH sau công cuộc khai thác thuộc địa lần I GV: Hướng dẫn HS lập bảng so sánh về sự biến chuyển của các giai cấp, tầng lớp xã hội Việt Nam đầu thế kỷ XX dưới tác động của cuộc khai thác thộc địa của thực dân Pháp (theo mẫu) 1-Những chuyển biến về kinh tế: a- Mục đích, nội dung cuộc khai thác thuộc địa của TD Pháp: - Năm 1897 Pháp cử Pôn Đu Me sang làm Toàn quyền Đông Dương để hoàn thành bộ máy cai trị và tiến hành khai thác thuộc địa. - Mục đích: Vơ vét triệt để sức người, sức của và biến Việt Nam thành thi trường tiêu thụ hàng hoá của Pháp. - Nội dung chương trình khai thác thuộc địa: - Nông nghiệp: Đẩy mạnh việc cướp đoạt ruộng đất để lập đồn điền. - Công nghiệp: Tập trung vào khai thác mỏ nhằm vơ vét nguồn tài nguyên khoáng sản: Than đá, thiếc, kẽm... Xây dựng một số cơ sở công nghiệp chế biến để phục vụ nhu cầu tại chỗ. - Thương nghiệp: Độc chiếm thị trường Việt Nam, đánh thuế nặng vào hàng nước ngoài nhập vào Việt Nam. - GTVT: Được Pháp XD khá hoàn chỉnh: Đường sắt, đường bộ, bấn cảng... nhằm phục vụ cho khai thác, chuyên chở nguyên vật liệu và phục vụ mục đích quân sự. b- Tác động của cuộc khai thác: - Tích cực: Yếu tố sản xuất TBCN được du nhập vào Việt Nam, thúc đẩy nền KT phát triển hơn so với thời phong kiến. - Hạn chế: Nhiều nguòn tài nguyên thiên nhiên của nước ta bị khai thác kiệt quệ, nông dân không có đất đai SX, công nghiệp chỉ phát triển nhỏ giọt, còn nghề thủ công truyền thống thì mai một. 2- Những chuyển biến về XH: G/cấp, tầng lớp Địa vị xã hội, xuất thân Thái độ đối với cách mạng G/ cấp mới - cũ Địa chủ Là các vua quan phong kiến, người có ruộng đất. Họ thuộc tầng lớp trên của xã hội, có nhiều của cải và sống sung sướng. - Đại bộ phận địa chủ lớn câu kết với thực dân Pháp, ra sức bóc lột nhân dân ta, là tên tay sai trung thành của Pháp. - Một số đại chủ vừa và nhỏ có tinh thần yêu nước. Giai cấp cũ nhưng bị phân hoá Nông dân Là những người bị ĐQ và phong kiến tước đoạt ruộng đất, bị phá sản. Cuộc sống của họ cơ cực trăm bề, vì bị hai tầng áp bức bóc lột là ĐQ và phong kiến - Họ căm ghét chế độ bóc lột của thực dân Pháp và phong kiến nên có ý thức dân tộc sâu sắc. - Nông dân sẵn sàng hưởng ứng, tham gia các phong trào đấu tranh cách mạng nếu giai cấp nào mang lại cuộc sống ấm no cho họ. Giai cấp cũ Tư sản Là những chủ xí nghiệp, chủ hãng buôn lớn, nhà thầu khoán,... họ có tài sản trong tay, cuộc sống khá giả - Tuy có của cải, nhưng tư sản lại bị các nhà tư bản và chính quyền thực dân Pháp chèn ép. - Vì thế lực yếu, lại lệ thuộc vào thực dân Pháp nên họ chưa tỏ ra tham gia cách mạng. Giai cấp mới xuất hiện – do sự phát triển của các đô thị Tiểu tư sản trí thức Là các chủ xưởng nhỏ, viên chức nghèo, thanh niên, giáo viên, học sinh, sinh viên. - Cuộc sống có phần dễ chịu hơn nông dân, nhưng rất bấp bênh. - Có ý thức dân tộc, sẵn sàng đóng góp sức mình tham gia cách mạng. Công nhân Đa số xuất thân từ nông dân, cuộc sống rất khổ vì bị ba tầng áp bức bóc lột: Đế quốc, phong kiến và tư bản - Là giai cấp tiên tiến nhất (đại diện cho PTSX mới) - Do hoàn cảnh xuất thân và chịu sự áp bức bóc lột nặng nề, họ có tinh thần đấu tranh mạnh mẽ. Họ được lịch sử giao cho sứ mệnh lãnh đạo sự đấu tranh giải phóng dân tộc. Giai cấp mới xuất hiện- Là hệ quả của cuộc khai thác thuộc địa của thực dân Pháp. GV: Kết hợp với đồ dùng trực quan, GV xây dựng hệ thống câu hỏi và tổ chức cho HS trao đổi theo gợi ý:  - Trong xã hội phong kiến Việt Nam đầu thế kỷ XX còn tồn tại những giai cấp nào? Thân phận của họ lúc này ra sao? Trước khi thực dân Pháp sang xâm lược, tiến hành khai thác thuộc địa, xã hội Việt Nam là xã hội phong kiến, có hai giai cấp cơ bản là địa chủ phong kiến và nông dân với nền kinh tế nông nghiệp đơn thuần. Khi Pháp tiến hành khai thác thuộc địa, bóc lột trên quy mô lớn, nên kinh tế nước ta bắt đầu có sự chuyển biến: Bên cạnh nền sản xuất nông nghiệp kiểu phong kiến là sự xuất hiện của các ngành công nghiệp (nhiều nhà máy, xí nghiệp, hầm mỏ xuất hiện) kinh doanh theo lối TBCN. Do nến kinh tế có sự chuyển biến, đã dẫn tới sự phân hoá xã hội: Bên các giai cấp cũ (đại chủ phong kiên và nông dân) là xuất hiện của các giai cấp, tầng lớp mới. Tuy nhiên, trước những tác động của cuộc khai thác thuộc địa của thực dân Pháp, các giai cấp cũ cũng có sự thay đổi: Đại bộ phận địa chủ lớn câu kết với thực dân Pháp, ra sức bóc lột nhân dân ta, là tên tay sai trung thành của Pháp. Một số địa chủ vừa và nhỏ có ít nhiều tinh thần yêu nước. - GV hướng dẫn HS khai thác nội dung bước ảnh và đem đoạn phim tư liệu nói về đời sống của nông dân Việt Nam thời thuộc Pháp, cùng nhau trao đổi, cuối cùng GV đưa ra kết luận: Giai cấp nông dân là những người bị đế quốc và phong kiến tước đoạt ruộng đất, bị phá sản. Cuộc sống của họ khổ cực trăm bề, vì bị hai tầng áp bức bóc lột là đế quốc và phong kiến. Họ căm ghét chế độ bóc lột của thực dân Pháp và phong kiến nên có ý thức dân tộc sâu sắc, sẵn sàng hưởng ứng tham gia phong trào đấu tranh, cách mạng nếu giai cấp nào mang lại cuộc sống ấm no cho họ. - Tầng lớp tư sản ra đời như thế nào? Dưới tác động của cuộc khai thác thuộc địa, một lớp người hăng hái đứng ra hoạt động công thương, kêu gọi mở cửa hiệu buôn bán hoặc xưởng thợ chuyên sản xuất những mặt hàng cạnh tranh với hàng hoá của Pháp. Một số hiệu buôn khá lớn của người Việt hoạt động ở các thành phố như Hồng Tân Hưng (Hà Nội), Triều Dương (Vinh), Nam Hồng Hương (Sài Gòn),...Một số công ty sản xuất cũng ra đời, như công ty Nam Phong, công ty dệt lụa và chiếu ở Thái Bình, công ty Liên Thành ở Phan Thiết sản xuất nước mắm,...Đó là mầm mống đầu tiên của giai cấp tư sản dân tộc. Nhưng ngay từ đầu họ đã bị thực dân Phấp chèn ép, cản trở nên số lượng ít và thế lực yếu. Vì thế lực yếu lại phải lệ thuộc vào thực dân Pháp nên họ chưa tỏ rõ thái độ tham gia cách mạng. - Tầng lớp tiểu tư sản trí thức gồm những ai?Họ có đặc điểm gì? Cùng với sự xuất hiện của thành thị, các nhà máy, xí nghiệp,...là sự xuất hiện của tầng lớp tiểu tư sản trí thức, gồm những người buôn bán nhỏ, chủ xưởng nhỏ, viên chức, học sinh, sinh viên...cuộc sống của họ có phần dễ chịu hơn nông dân, nhưng cũng bấp bênh. Họ có ý thức dân tộc, sẵn sàng đóng góp sức mình cho cách mạng. - Giai cấp công nhân Việt Nam ra đời như thế nào?Đời sống của họ có gì khác với các giai cấp và tầng lớp khảc trong xã hội? Nguồn gốc chủ yếu của giai cấp công nhân Việt Nam bắt nguồn từ những người nông dân bị phá sản. Họ bị thực dân pơhong kiến, tay sai cướp đoạt ruộng đất, phải bỏ làng xóm ra đi, rrồi xin vào làm việc trong các nhà máy, hầm mỏ, đồn điền của Pháp hoặc của tư sản người Việt. Tính đến năm 1914, ở nước ta có khoảng 10 vạn cộng nhân. Công nhân ngoài việc bị bọn thực dân Pháp bóc lột, còn bị phong kiến và tư bản bản xứ tiếp tay cho thực dân bóc lột. Giai cấp công nhân Việt Nam là giai cấp tiên tiến nhất (đại diện cho phương thức sản xuất mới). Do hoàn cảnh xuất thân và chịu cảnh áp bức bóc lột nặng nề, họ có tinh thần đấu tranh mạnh mẽ. Họ được lịch sử giao cho sứ mệnh lãnh đạo cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc (Gv kiết hợp cho HS quan sát hình ảnh đời sống của công nhân Việt Nam thời Pháp thuộc) 4- Luyện tập, củng cố: ( 5 phút) - Nội dung chương trình khai thác thuộc địa lần thứ I của TD Pháp và tác động? - Những biến chuyển về XH sau công cuộc khai thác thuộc địa lần I? IV- Hướng dẫn về nhà: - Học và chuẩn bị bài - Sưu tầm TL về Phan Bội Châu và Phan Châu Trinh