Một số giải pháp để nâng cao chất lượng dạy học môn Địa lý lớp 8 ở trường THCS

Sáng kiến kinh nghiệm: Một số giải pháp để nâng cao chất lượng dạy học môn địa lý lớp 8 ở trường THCS ............................................................... A - Phần mở đầu Để đưa nước ta thoát khỏi tình trạng lạc hậu, kém phát triển,Đảng ta đã đề ra đường lối: “Tiến hành công nghiệp hoá - hiện đại hoá” phấn đấu đến năm 2020 nước ta cơ bản trở thành một nước công nghiệp. Và để đào tạo thế hệ trẻ Việt Nam_ hiện đại hoá đất nước, nghị quyết 40 của Quốc hội khoá X, Bộ Giáo dục và đào tạo đã chủ trương đổi mới chương trình và sách giáo khoa ở các trường phổ thông. Chương trình mới dựa trên quan điểm dạy học lấy học sinh làm trung tâm “học sinh là chủ thể của giáo dục”, giáo viên đóng vai trò hướng dẫn . Cùng với việc đổi mới chương trình và sách giáo khoa đòi hỏi phải có sự đổi mới phương pháp dạy và phương pháp học... với sách giáo khoa mới, trong quá trình dạy học thầy phải suy nghĩ để lựa chọn các hình thức tổ chức để hướng dẫn học sinh theo nội dung thích hợp của từng bài, còn học sinh phải nổ lực tìm tòi kiến thức mới theo sự hướng dẫn của giáo viên trong quá trình học tập của mình. Trong nhiệm vụ đào tạo thế hệ trẻ ở nhà trường thì phương pháp dạy học là khâu cốt lõi để thực hiện mục tiêu đào tạo do nhà nước đề ra. Việc đổi mới chương trình và SGK ở nước ta hiện nay là nhằm đổi mới phương pháp dạy học. Việc đổi mới phương pháp dạy và phương pháp học chính là con đường để đào tạo thế hệ trẻ có thói quen học tập suốt đời nhằm giúp các em thích ứng với thời đại khoa học kĩ thuật phát triễn như vũ bảo, thời đại của một: “xã hội học tập”. Để thực hiện tốt yêu cầu trên người giáo viên nói chung và giáo viên dạy Địa lý nói riêng thì mục tiêu cần đạt được trong quá trình dạy học là hình thành cho học sinh phương pháp học tập để chiếm lĩnh tri thức và cái đích cần đạt của người học sinh là tạo cho bản thân một phương pháp học tập phù hợp để nắm vững kiến thức, xử lý những thông tin thu thập trong quá trình học tập. Muốn vậy mỗi học sinh cần tạo cho mình hứng thú học tập từ đó mới tích cực chủ động trong việc chiếm lĩnh tri thức dưới sự hướng dẫn của giáo viên. Chính vì những yêu cầu quan trọng trên, bản thân tôi đã chọn đề tài: “Một số giải pháp để nâng cao chất lượng dạy và học môn Địa lý 8”, phần hành của tôi được đảm nhận trong năm học này. B- phần nội dung I- Cơ sở lý luận: Trong quá trình dạy học, việc nâng cao chất lượng dạy và học là một vấn đề được quan tâm và đòi hỏi phải có sự nổ lực về cả 2 phía.Trước hết để nâng cáo chất lượng giảng dạy đòi hỏi người giáo viên phải có năng lực sư phạm vững vàng bởi vì dạy học vừa mang tính khoa học vừa mang tính nghệ thuật phải có những phương pháp giảng dạy phù hợp, theo hướng tích cực giúp học sinh chủ động trong việc tìm kiếm lĩnh hội kiến thức. Việc nâng cao chất lượng giảng dạy nói chung và dạy học môn Địa lý nói riêng cần có những phương pháp đặc trưng riêng. Ngoài việc lên lớp nhiều giáo viên phải không ngừng học hỏi tìm kiếm tham khảo những tài liệu có liên quan để làm sao có thể truyền đạt những kiến thức cho học sinh, một cách nhẹ nhàng, dể hiểu. Và sự tiếp thu của học sinh nhiều hay ít , nhanh hay chậm sẻ liên quan đến chất lượng của việc học. Khi mà học sinh lĩnh hội kiến thức một cách đầy đủ, tự giác và tích cực thì sẻ góp phần nâng cao chất lượng trong quá trình học tập của học sinh. Vì vậy việc nâng cao chất lượng trong việc dạy và học nói chung và môn địa lý nói riêng là một phần rất quan trọng đối với người giáo viên. Đặc biệt là trong giai đoạn hiện nay khi mà toàn ngành đang ra sức thực hiện cuộc vận động “2 không trong giáo dục”, thì chúng ta phải không ngừng nâng cao chất lượng dạy và học , nhưng đó phải là một chất lượng thực chấ, đánh giá đúng năng lực, trình độ của giáo viên củng như khả năng tiếp thu của học sinh II- Cơ sở thực tiển: 1. Thực trạng dạy học môn Địa lý ở trường THCS Hồng Thuỷ. Bản thân tôi là hiệu trưởng, đảm nhận giảng dạy môn Địa lý lớp 8, rất nhiều năm học hỏi, tìm hiểu và trao đổi với một số đồng nghiệp, nên tôi đã rút ra những ưu, nhược điểm của việc giảng dạy môn Địa lý ở trường THCS Hồng Thuỷ như sau: * ưu điểm: - Đa số giáo viên nắm được phương pháp dạy học đặc trưng đối với môn Địa lý. Trong quá trình dạy đã biết lựa chọn phương pháp phù hợp với nội dung này, kết hợp tốt các phương pháp trong các hoạt động dạy học phân định rõ đâu là hoạt động của thầy, đâu là hoạt động của trò. - Hình thành được kiến thức chính xác, trọng tâm và đảm bảo tính hệ thống giúp học sinh dễ học và dễ hiểu. - Sử dụng và kết hợp các phương tiện, thiết bị dạy học phù hợp với nội dung từng bài. Một số giáo viên thực hiện khá linh hoạt các khâu lên lớp, chững chạc tự tin trong dạy học. - Tổ chức cho học sinh nhiều hình thức học tập thích hợp, điều khiển học sinh học tập tích cực chủ động, chiếm lĩnh tri thức. Chú trọng khâu củng cố, hướng dẫn bài tập về nhà, biết chú ý đến từng đối tượng học sinh, kèm cặp, giúp đỡ cho học sinh còn yếu kém tiếp thu bài còn chậm. - Ban lãnh đạo nhà trường luôn quan tâm đến công tác đổi mới PPDH của giáo viên, tạo điều kiện để tổ bộ môn thao giảng cho từng chuyên đề nhằm nâng cao chất lượng dạy học. * Nhược điểm: -Tuy nhiên, bên cạnh những ưu điểm mà người giáo viên đạt được trong quá trình giảng dạy, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục thì việc dạy học môn Địa lý vẫn còn tồn tại một số nhược điểm cần khắc phục: - Thường thì các tiết thao giảng, thanh tra kiểm tra thườg có sự chuẩn bị công phu, chu đáo cả về thời gian lẫn phương tiện dạy học nên đạt hiệu quả cao, và các tiết dạy thường xuyên ở trường thì một số giáo viên chưa có sự đầu tư về thời gian nên hiệu quả còn hạn chế. - Một số giáo viên còn dạy chay chưa đổi mới phương pháp trong giảng dạy, vì vậy học sinh chống chán, mệt mỏi, hiệu quả dạy và học thấp. - Một số giáo viên đôi lúc lên lớp còn mất bình tĩnh thiếu tự tin, khả năng truyền cảm khi diễn đạt còn hạn chế nên khó lôi cuốn học sinh, khó gây hứng thú yêu thích của bộ môn. ` - Một số giáo viên còn cho rằng, dạy học Địa lý không cần đầu tư thời gian và chất xám như các môn học Toán và Lý nên đôi khi dạy qua loa không hấp dẫn học sinh. - Các tiết thực hành chưa hướng dẫn kĩ cho học sinh đôi khi còn giao trắng cho học sinh. Một số tiết Địa lý địa phương chưa có sách, tài liệu nên khó khăn trong dạy học. 2/ Về thực trạng học của học sinh: * ưu điểm: - Nhiều học sinh đã có đổi mới trong việc nhìn nhận về bộ môn Địa lý nên đã dầu tư thời gian và tài liệu (sách giáo khoa, vở bài tập, tập bản đồ, átlát, câu hỏi trắc nghiệm...). Không còn cho rằng môn Địa lý là môn học phụ chỉ cần học thuộc là được. - Nhiều em có ý thức tìm tòi tài liệu tham khảo, đưa ra những ý kiến khắc phục khi chưa hiểu, chăm lo việc học bài và làm bài ở nhà. Một số em tự nguyện tham gia vào đội tuyển học sinh giỏi, điều đó đã động viên tinh thần cho những giáo viên dạy môn Địa lý rất nhiều. * Nhược điểm: - Một số học sinh chưa có sự ham mê trong học tập, tư tưởng coi thường môn Địa lý. - Một số khác lười làm bài tập, kĩ năng đọc bản đồ, lược đồ, phân tích bảng biểu đặc biệt là kĩ năng vẽ và phân tích biểu đồ còn yếu. - Một số học sinh khi hoạt động nhóm và khi xây dựng bài không chịu khó suy nghĩ, thiếu chủ động còn phụ thuộc vào sách giáo khoa, phụ thuộc, ỷ lại vào nhó trưởng, vì vậy chất lượng học tập còn thấp. Từ những thực trạng trên, bân thân tôi cùng với một số đồng nghiệp xin đưa ra một số giải pháp để khắc phục và hạn chế những tồn tại với mong muốn góp một phần nhỏ bé vào việc nâng cao chất lượng dạy và học môn Địa lý đặc biệt là môn Địa lý 8 mà tôi trực tiếp giảng dạy. III. Những giải pháp thực hiện để nâng cao chất lượng dạy và học môn Địa lý lớp 8 ở trường THCS. 1. Đối với giáo viên a- Phải đổi mới cách soạn bài - Giáo án được xem là bản kế hoạch dạy học của giáo viên, được trình bày bằng những đề mục, câu chữ ngắn gọn, rõ ràng theo một trình tự hợp lí và hình thức đặc trưng của giáo án, bao gồm cả hoạt động của giáo viên và học sinh. Vì vậy trong giáo án phải chú trọng thiết kế các hoạt động học tập của học sinh, tăng cường tổ chức các hoạt động độc lập hoặc theo nhóm nhỏ, chuẩn bị phiếu học tập. Tăng cường giao tiếp giữa thầy và trò, huy động vốn hiểu biết, kinh nghiệm của từng học sinh và các lớp để xây dựng bài soạn. - Lựa chọn nội dung thích hợp: Những nội dung đưa vào chương trình và sách giáo khoa Địa lý phổ thông được chọn lọc từ khối lượng tri thức khổng lồ của khoa học địa lý, đảm bảo tính khoa học, tính thực tiễn, tính giáo dục, tính phổ thông của chương trình. Tuy nhiên, khối lượng tri thức phong phú nhưng thời gian lại có hạn (45 phút), nhưng yêu cầu đảm bảo tính khoa học, tính chính xác là cần thiết và phải đảm bảo tính vừa sức với học sinh. Vì vậy: - Phải đặt ra những câu hỏi có tính kích thích sự tò mò, ham hiểu biết, có nhiều ý nghĩa về thực tế, đặt ra vấn đề học tập dưới dạng mâu thuẩn, giữa các học sinh đã biết và học sinh chưa biết. *Ví dụ: Bài 14 “Đông Nam á - Đất liền và bán đảo” phần xác định vị trí địa lý của khu vực không cần đọc chi tiết các điểm cực mà nên cho học sinh nhận xét các điểm cực ấy thuộc lãnh thổ quốc gia nào? Yêu cầu học sinh phân tích ý nghĩa vị trí của địa lý đó đối với việc tạo nên khí hậu của đới nóng, kiểu nhiệt đới gió mùa cua khu vực. Cần nêu câu hỏi kích thích sự tò ò của học sinh như: Vì sao gió mùa mùa hạ và gió mùa mùa đông lai trái ngược nhau? Vì sao cảnh quan rừng nhiệt đới ẩm chiếm diện tích lớn ở Đông Nam á? Vì sao sông ngòi ở miền Trung thường ngắn và dốc. - Xác định nhiệm vụ nhận thức cần đặc biệt quan tâm đến nhiệm vụ phát triễn năng lực nhận thức, rèn luyện các kĩ năng và tư duy phù hợp với nội dung bài học, làm thế nào để những học sinh có trình độ nhận thức và tư duy khác nhau đều được làm việc với sự nổ lực của bản thân. Ví dụ: Trong bài “Các mùa khí hậu và thời tiết ở nước ta” phải chú trọng rèn luyện cho học sinh kĩ năng so sánh sự khác biệt về khí hậu thời tiết của ba miền Bắc Bộ, Trung Bộ, Nam Bộ thông qua đọc thông tin sách giáo khoa và phân tích số liệu về hai yếu tố nhiệt độ và lượng mưa của 3 trạm Hà Nội, Huế, TP Hồ Chí Minh. Để hoàn thành nội dung này, giáo viên phải tổ chức cho học sinh thảo luận nhóm, mỗi nhóm phân tích một miền để các học sinh có trình độ khác nhau có thể hỗ trợ cho nhau trong việc tìm ra kiến thức. b- Lựa chọn và sử dung tốt các thiết bị dạy học trong quá trình lên lớp vì đây là những đồ dùng không thể thiếu trong quá trình dạy và học Địa lý nói chung và Địa lý 8 nói riêng vì nó hình thành học sinh những biểu tượng à khái niệm Địa lý, giúp học sinh dễ dàng nhận thức về mối quan hệ không gian của các sự vật và hiện tượng địa lý. Việc sử dụng hợp lý các thiết bị dạy học đặc biệt là bản đồ, lược đồ, sách giáo khoa giúp rèn luyện kĩ năng địa lý cho học sinh, phát huy tính tích cực, chủ động cho học sinh trong học tập. Sử dụng tốt bản đồ giúp học sinh xác định vị trí, hình dạng lãnh thổ, biết được các sự vật và hiện tượng địa lý mà các em không có điều kiện quan sát trực tiếp. Bởi vì đây vừa là nguồn tri thức quan trọng, vừa bổ sung khắc sâu những kiến thức ở kênh chủ của sách giáo khoa về những điểm đặc trưng của một môi trường, lãnh thổ, vì vậy việc rèn luyện kĩ năng sử dụng bản đồ để lĩnh hộiu kiến thức là rất quan trọng bởi nó giúp học sinh ghi nhớ những kiến thức nhanh chóng và lâu bền, nên nhất thiết trong giảng dạy địa lý không thể không dùng bản đồ trong việc hình thành kiến thức cho học sinh. Ví dụ: Khi dạy một bài bất kỳ về “Vị trí, hình dạng của lãnh thổ mà giáo viên không sử dụng bản đồ thì học sinh không thể nắm được các điểm cực Bắc, cực Nam, cực Tây, cực Đông của lãnh thổ đó và không biết hình dạng của lãnh thổ đó như thế nào, tiếp giáp với những quốc gia, khu vực nào... Tuy nhiên, chúng ta không nên sử dụng quá nhiều bản đố cho một tiết dạy, phải lựa chọn bản đồ nào phù hợp nhất, sử dụng trong những thời điểm thích hợp nhất mới đạt được hiệu quả cao. c- Tạo nhu cầu hứng thú và động lực học tập Tạo nhu cầu hứng thú nhận thức không chỉ được thực hiện ngay lúc vào bài mà phải kéo dài trong suốt cả tiết học. Khi bắt đàu bài học, giáo viên cần có sự định hướng nội dung học tập cho học sinh. Việc định hướng sẽ có hiệu quả cao hơn nếu như tạo được hứng thú học tập của học sinh, việc này không chỉ sử dụng khi bắt đầu bài mới mà ở các mục kế tiếp nhau, giáo viên cần có sự chuyển ý một cách thích hợp, có như vậy mới tạo ra không khí thuận lợi trong việc lĩnh hội kiến thức cho học sinh. d-Xác định các hình thức tổ chức cho dạy học Tổ chức các hoạt động học tập của học sinh phù hợp với nội dung từng bài. Đối với những nội dung thích hợp, vừa sức, giáo viên cho học sinh làm việc cá nhân với sách giáo khoa lược đồ và bảng biểu. Đối với những nội dung dễ gây ra nhiều ý kiến khác nhau cần tổ chức cho học sinh làm việc theo nhóm Đối với những nội dung mà học sinh không có khả năng tự học (những nội dung phức tạp, khó...) và mất nhiều thời gian nên tổ chức cho học sinh học theo lớp. Các hình thức dạy học cần phải được phối hợp chặt chẽ với nhau trong một tiết lên lớp làm cho hình thức hoạt động nhận thức của học sinh đa dạng, các em vừa được học thầy, học bạn, vừa có sự nổ lực bản thân. e- Vấn đề kiểm tra, đánh giá kết quả học tập của học sinh Vấn đề này phải được nghiên cứu, thay đổi để phù hợp với việc phát huy tính tích cực, chủ động của học sinh. Tất cả học sinh đều được tham gia vào việc tự đánh giá lẫn nhau, như vậy bắt buộc học sinh phải có sự chuẩn bị kiến thức và bài tập để đáh giá bạn được chính xác. Trong quá trình dạy cần thường xuyên tiến hành kiểm tra việc học tập của học sinh, công việc này được tiến hành trong mọi khâu của quá trình dạy học từ kiểm tra bài cũ, kiểm tra trong khi học bài mới... nhằm giúp học sinh có ý thức tự giác suy nghĩ trong học tập. Ngoài ra việc kiểm tra định kì cần bao quát nội dung đã học, cần quan tâm đến kĩ năng và khả năng tư duy học tập của học sinh để hạn chế kiểm tra các kiến thức kiểu ghi nhớ máy móc. Đặc biệt hiện nay chúng ta cấn phải quan tâm hơn nữa tới đối tượng học sinh yếu kém . Điều đó phải được thể hiện rõ trong từng bài soạn của giáo viên . Giáo viên phải nắm từng đối tượng của học sinh, đưa ra những câu hỏi dể để các em yếu kém có thể trả lời được. Nhất là trong các hoạt động nhóm, giáo viên phải có sự hướng dẫn để những học sinh yếu kém có thể tham gia đóng góp ý kiến của mình đồng thời khen thưởng kịp thời khi học sinh trả lời chính xác động viên các em, giúp các em hưúng thú hơn trong việc học.ss 2- Đối với học sinh. - Học sinh phải thực sự biết đổi mới phương pháo dạy học để phù hợp với cách dạy mới của giáo viên. Biết dùng lý luận và kiến thức lý thuyết để giải thích các hiện tượng xảy ra trong thực tế. Chủ động tích cực trong các hình thức học tập do giáo viên hướng dẫn, tự mình tìm ra kiến thức đúng. - Biết sử dụng sách giáo khoa để suy luận và tự khám phá, tìm tòi qua các câu hỏi đàm thoại gợi mở của giáo viên. - Tích cực làm bài tập do giáo viên hướng dẫn ở vở bài tập và tập bản đồ. Phải thực sự đầu tư thời gian hợp lý cho việc chuẩn bị bài cũ và bài mới mà giáo viên giao cho với hiệu quả cao. - Có thói quen quan sát, theo dõi thu thập các thông tin địa lý qua các phương tiện thông tin đại chúng như sách báo, tranh ảnh, truyền hình. - Phải rèn luyện các kĩ năng địa lý cơ bản: + Kĩ năng đọc, phân tích bản đồ, lược đồ. Xác định vị trí sự phân bố của các sự vật, hiện tượng địa lý trê bản đồ. Nhận xét được mối quan hệ giữa các thành phần tự nhiên, giữa tự nhiên với sự phát triễn kinh tế xã hội thông qua việc so sánh, đối chiếu các bản đồ với nhau + Đọc, phân tích và nhận xét các biểu đồ địa lý như biểu đồ nhiệt ẩm thể hiện các yếu tố nhiệt độ, lượng mưa; biểu đồ sự phát triễn dân số, biểu đồ thể hiện diện tích rừng... + Biết cách phân tích, nhận xét các lát cắt địa hình. Phân tích các số liệu thống kê, các tranh ảnh để khai thác kiến thức. + Kĩ năng vẽ các loại biểu đồ phổ biến như biểu đồ hình tròn, biểu đồ đường, biểu đồ hình cột... chính xác thẩm mĩ. Tự giác, trung thực trong làm bài kiểm tra, hình thành thói quen tự lực làm bài không phụ thuộc vào tài liệu quay cóp IV/ Kết quả đạt được Việc đổi mới phương pháp dạy học đã làm hco phần lớn học sinh thực sự quen với cách học mới, chủ động hơn trong việc tự mình khám phá, xây dựng và chiếm lĩnh tri thức và không còn coi môn Địa lý là môn học không cần trí tuệ như trước đây nữa. Bên cạnh việc ý thức, tự giác trong học tập, học sinh cũng đã tự trang bị cho mình nhiều phưong tiện học tập, đầu tư thời gian học tập thích hợp cho việc học Địa lý do vậy chất lượng học tập bộ môn có bước chuyển biến rõ rệt. Năm học 2007 - 2008, bản thân tôi phụ trách lớp 8A , cụ thể chất lượng đạt kết quả như sau: Loại Chất lượng đầu năm Chất lượng HKI Chất lượng cuối năm Giỏi 0 4% 10 Khá 15% 25% 28% Trung bình 45% 46% 44% Yếu 30% 20% 18% Kém 10% 5% 0 IV- Bài học kinh nghiệm : Qua thực tiễn dạy học trong thời gian qua và bằng việc áp dụng các giải pháp để nâng cao chất lượng dạy và học môn Địa lý nói chung và Địa lý lớp 8 nói riêng tôi đã rút ra được một số bài học cơ bản . - Mỗi giáo viên phải thường xuyên tự học, tự bồi dưỡng , rèn luyện để không ngừng trau dồi về kiến thức, kĩ năng dạy học địa lý cơ bản . - Có sự trao đổi, thảo luận với đồng nghiệp để đưa ra những phương pháp phù hợp với từng bài học, từng đối tượng học sinh . - Làm tốt việc điều tra, khảo sát tình hình để nắm chắc đối tượnghọc sinh để từ đóphân loại đối tượng để có kế hoạch dạy phù hợp . - Đã có sự đổi mới trong cách soạn bài, tăng cường hoạt động của học sinh để có sự giúp đỡ học sinh yếu kém tham gia đóng góp ý kiến . -Đa số học sinh đã có niềm tin đối với môn học , có sự đầu tư về sách vở , và thưòi gian nhờ đó nhiều em nắm được những kiến thức địa lý cơ bản trong chương trình của môn học. Điều đó góp phần cổ vũ , động viên cho các giáo viên động lực phát huy hết tinh thần trách nhiệm và khả năng của mình để không ngừng nâng cao chất lượng dạy và học của bộ môn . C. Phần kết luận Qua đây, bản thân tôi đã rút ra được những bài học bổ ích trong quá trình dạy học. Và thực tế đã chứng minh rằng dù là môn học nào những khi giáo viên và học sinh đã có nhận thức đúng về giá trị của việc học, giáo viên biết hướng cho học sinh ý thức say mê học tập lòng ham hiểu biết, tìm tòi thì năng lực tư duy của học sinh sẽ phát triễn và nâng cao. Do vậy người giáo viên phải không ngừng học hỏi, tự bồi dưỡng để hoàn thiện mình, để không ngừng đổi mới phương pháp dạy học kết hợp với bồi dưỡng phương pháp học cho học sinh giúp học sinh tham gia tích cực vào việc học, như vậy hiệu quả dạy và học sẽ không ngừng nâng cao. Hồng Thuỷ, ngày 20 tháng 5 năm 2008 ý kiến HĐKH trường Người viết Võ Thành Đồng