Phân tích bài Người lái đò sông Đà của Nguyễn Tuân

I – PhÇn §Æt vÊn ®Ò Tuú bót lµ mét thÓ v¨n cho phÐp t¸c gi¶ viÕt mét c¸ch ngÉu høng vµ béc lé nh÷ng th¨ng hoa cña c¶m xóc.“S«ng §µ” lµ tËp tuú bót næi tiÕng cña NguyÔn Tu©n xuÊt b¶n n¨m 1960. Víi m­êi l¨m tuú bót vµ mét bµi th¬ “ph¸c th¶o”, NguyÔn Tu©n ®· cho chóng ta nh÷ng c¶m nhËn tinh tÕ, phong phó vÒ thiªn nhiªn vµ con ng­êi T©y B¾c. “Ng­êi l¸i ®ß s«ng §µ” lµ mét thiªn tuú bót xuÊt s¾c nhÊt trong tËp “S«ng §µ”. VÎ ®Ñp cña thiªn nhiªn T©y B¾c héi tô trong vÎ ®Ñp cña dßng s«ng §µ. Trong lÞch sö v¨n häc d©n téc, ch­a cã dßng s«ng nµo ®­îc miªu t¶ ®Çy ®Æn ®Õn thÕ, hÊp dÉn ®Õn thÕ vµ cã kh¶ n¨ng gîi më ®Õn kh«ng cïng. Thiªn tuú bót võa lµ mét c«ng tr×nh kh¶o cøu c«ng phu võa lµ ¸ng v¨n tr÷ t×nh giµu tÝnh thÈm mü vÒ con S«ng §µ vµ nh÷ng g× sinh sèng ë trªn vµ quanh con s«ng ®ã. Miªu t¶, kÓ chuyÖn vÒ mét dßng s«ng, mét vïng ®Êt, cuéc sèng cña con ng­êi vµ mu«n loµi c©y cá chim mu«ng thuéc miÒn t©y tæ quèc, nhµ v¨n NguyÔn Tu©n ®· biÓu hiÖn mét tr×nh ®é hiÓu biÕt cùc kú s©u réng vµ mét t×nh yªu v« cïng tha thiÕt, bao la ®èi víi thiªn nhiªn còng nh­ cuéc sèng con ng­êi ViÖt Nam tõ céi nguån xa x­a, ®Õn hiÖn t¹i ngµy nay. Nh÷ng gãc ®é tiÕp cËn vµ miªu t¶ ®a d¹ng, phong phó cña t¸c gi¶ ®· lµm nªn nh÷ng gi¸ trÞ ®ã cña t¸c phÈm. Tuy nhiªn tõ tr­íc ®Õn nay h×nh t­îng s«ng ®µ ®· ®­îc nghiªn cøu, t×m hiÓu kh¸ nhiÒu nh­ng c¸ch tiÕp cËn ch­a ®­îc trän vÑn, ®Çy ®ñ, chñ yÕu dõng l¹i ë hai dÆc ®iÓm cña dßng s«ng mµ quªn ®i, hoÆc l­ít qua c¸i t«i t¸c gi¶ trùc tiÕp biÓu hiÖn, y nh­ trong mét ¸ng th¬ tr÷ t×nh. ChÝnh v× thÕ trong ph¹m vi bµi viÕt nµy xin ®­îc tr×nh bµy mét c¸ch kh¸m ph¸, tiÕp cËn riªng t¸c phÈm tuú bót nµy lµ ®Æt m×nh vµo NguyÔn Tu©n ®Ó c¶m xóc cïng «ng vÒ h×nh t­îng s«ng §µ tõ ba gãc nh×n. II – PhÇn néi dung Tuú bót “Ng­êi l¸i ®ß s«ng §µ” cña NguyÔn Tu©n lµ mét t¸c phÈm nghÖ thuËt ®éc ®¸o bëi c¸ch cÊu tróc c©u trïng ®iÖp, c¸ch so s¸nh ®éc ®¸o, c¸ch liªn t­ëng bÊt ngê…ViÕt tuú bót s«ng §µ lµ dÞp ®Ó ng«n ng÷ NguyÔn Tu©n tho¶i m¸i ph« diÔn sù giµu cã, biÕn ho¸ vµ ®iªu luyÖn. Qua ngßi bót tµi hoa cña NguyÔn Tu©n, s«ng §µ trë thµnh mét h×nh t­îng v¨n häc hoµn chØnh víi hai ®Æc tr­ng tiªu biÓu: S«ng §µ hung b¹o vµ s«ng §µ tr÷ t×nh. NÕu nh­ ë ®Æc tr­ng thø nhÊt, NguyÔn Tu©n lùa chän gãc ®é tiÕp cËn lµ nhËp vai ng­êi l¸i ®ß trong cuéc chiÕn ®Êu gian lao “trªn chiÕn tr­êng s«ng §µ, trªn mét qu·ng thuû chiÕn ë mÆt trËn s«ng §µ”, th× ë ®Æc tr­ng thø hai, t¸c gi¶ l¹i trùc tiÕp lµm mét cuéc th­ëng ngo¹n s«ng §µ. ChÝnh gãc ®é tiÕp cËn nµy ®· gióp cho s«ng §µ trë nªn cã hån h¬n, cho phÐp t¸c gi¶ th¶ søc móa bót vµ khiÕn ng­êi ®äc cã c¶m gi¸c vÎ ®Ñp cña s«ng §µ lµ v« h¹n. HiÖu qu¶ cña viÖc lùa chän gãc ®é tiÕp cËn thÓ hiÖn ë c¶ ba ph­¬ng diÖn: h×nh t­îng nh©n vËt, h×nh t­îng t¸c gi¶ vµ ng­êi tiÕp nhËn, ®· cho thÊy sù tµi hoa ë ®é “bËc nhÊt kh«ng ng­êi kÕ cËn” cña ngßi bót NguyÔn Tu©n. §Ó hoµn thiÖn vÎ ®Ñp tr÷ t×nh cña dßng s«ng T©y B¾c, NguyÔn Tu©n t×m ®­îc ba gãc nh×n kh¸c nhau. Khi th× “Tõ trªn tµu bay mµ nh×n xuèng S«ng §µ” ®Ó ph¸t hiÖn ra nh÷ng vÎ ®Ñp lung linh, ®a d¹ng kh«ng lÆp l¹i cña dßng s«ng. Khi th× “ë rõng ®i nói còng ®· h¬i l©u, ®· thÊy thÌm chç tho¸ng” bÊt ngê b­íc ch©n “®æ ra s«ng §µ” ®Ó råi ngì ngµng tr­íc vÎ ®Ñp “gîi c¶m” cña nã. Vµ cuèi cïng ngåi trªn thuyÒn lµm “«ng kh¸ch s«ng §µ” ®Ó c¶m nhËn mét c¸ch tinh tÕ c¸i kh«ng khÝ “lÆng tê”, im v¾ng cña dßng s«ng. Ba gãc nh×n kh¸c nhau ®em ®Õn ba vÎ ®Ñp t¹o nªn Ên t­îng k× thó cho chóng ta- nh÷ng ng­êi ch­a biÕt s«ng §µ, ®­îc biÕt s«ng §µ vµ thÊy yªu mÕn dßng s«ng v« cïng. Khi ngåi trªn tµu bay “t¹t ngang qua S«ng §µ”, NguyÔn Tu©n c¶m thÊy thÝch thó tr­íc vÎ ®Ñp cña d¸ng h×nh con s«ng. Nh×n con s«ng ë mçi ®é cao kh¸c nhau, t¸c gi¶ l¹i thÊy s«ng §µ xuÊt hiÖn víi mét nÐt ®Ñp riªng ®Çy Ên t­îng. Khi m¸y bay ë tÇm cao ®Çu tiªn, nhµ v¨n thÊy con s«ng hiÓn hiÖn víi h×nh ¶nh “c¸i d©y thõng ngo»n ngoÌo” nhá bÐ, t­ëng nh­ rÊt lµnh hiÒn, ho¸ ra “l¹i chÝnh lµ c¸i con s«ng hµng n¨m vµ ®êi ®êi kiÕp kiÕp lµm m×nh lµm mÈy víi con ng­êi T©y B¾c vµ ph¶n øng giËn dçi v« téi v¹ víi ng­êi l¸i ®ß S«ng §µ”. Sù ng¹c nhiªn, thÝch thó chÝnh lµ c¶m xóc cña t¸c gi¶ ë gãc nh×n míi mÎ nµy. H¹ mét chót ®é cao, NguyÔn Tu©n l¹i cã c¸i c¶m gi¸c võa quen võa l¹. Cã c¶m gi¸c Êy lµ bëi v× tr­íc ®©y nhµ v¨n míi chØ “quen ®äc b¶n ®å s«ng nói” nªn khi “ngåi tµu bay trªn chiÒu cao mµ nh×n xuèng ®Êt n­íc Tæ quèc bao la” míi thÊy quen thuéc lµm sao víi “tõng nÐt s«ng t·i ra trªn ®¹i d­¬ng ®¸ lê lê bãng m©y d­íi ch©n m×nh”. Vµ lÇn thø ba- cã thÓ ë ®é cao n¨m ngh×n mÐt, ®é cao võa ph¶i ®Ó cã thÓ c¶m nhËn râ nÐt vÒ d¸ng h×nh con s«ng, NguyÔn Tu©n ®· th¶ hån bay bæng trong h×nh ¶nh “Con S«ng §µ tu«n dµi tu«n dµi nh­ mét ¸ng tãc tr÷ t×nh, ®Çu tãc ch©n tãc Èn hiÖn trong m©y trêi T©y B¾c bung në hoa ban hoa g¹o th¸ng hai vµ cuån cuén mï khãi nói MÌo ®èt n­¬ng xu©n”. Hai m­¬i ba tõ- bèn m­¬i hai ©m tiÕt trong mét c©u v¨n ch­a ph¶i lµ dµi, ®ñ ®Ó cho thÊy sù say s­a, mª ®¾m cña NguyÔn Tu©n khi ng¾m nh×n m¸i tãc mª hån cña nµng xu©n T©y B¾c ®ã lµ dßng s«ng §µ. ë gãc nh×n nµy, NguyÔn Tu©n cßn lùa chän nh÷ng ®iÓm nh×n kh¸c vµ thay ®æi c¸i nh×n ®èi víi s«ng §µ. §ã lµ ®iÓm nh×n qua “lµn m©y mïa xu©n” vµ “qua ®¸m m©y mïa thu” vµ “nh×n xuèng dßng n­íc S«ng §µ”. §iÓm nh×n phong phó còng t¹o nªn nh÷ng vÎ ®Ñp k× thó kh«ng lÆp l¹i. Tõ vÎ ®Ñp cña d¸ng h×nh nay s«ng §µ t¹o nÐt duyªn riªng ë mµu n­íc cña dßng s«ng. Vµo mïa xu©n, dßng n­íc s«ng §µ xanh mµu ngäc bÝch, mét mµu xanh Ên t­îng, ®Ñp ®Ï ®Õn møc lµm n¶y sinh trong ng­êi du kh¸ch mét mèi liªn t­ëng, so s¸nh: “chø n­íc S«ng §µ kh«ng xanh mµu xanh canh hÕn cña S«ng G©m S«ng L«”. Cßn mïa thu, “n­íc S«ng §µ lõ lõ chÝn ®á”, c¸i mµu ®á chØ cã trong mèi liªn t­ëng cña nhµ v¨n, mµu ®á “nh­ da mÆt ng­êi bÇm ®i v× r­îu b÷a, lõ lõ c¸i mµu ®á giËn d÷ ë mét ng­êi bÊt m·n bùc béi g× mçi ®é thu vÒ”. Mµu n­íc s«ng §µ ®éc ®¸o ®Õn thÕ, ®¸ng tù hµo ®Õn thÕ th× thö hái mét ng­êi tha thiÕt yªu quª h­¬ng ®Êt n­íc nh­ NguyÔn Tu©n kh«ng bùc béi sao ®­îc khi tõng biÕt ®Õn sù cÈu th¶, kÐm cái cña lò thùc d©n khi viÕt tªn s«ng §µ trªn b¶n ®å n­íc ta. §æi sang mét gãc nh×n kh¸c, NguyÔn Tu©n l¹i kh¸m ph¸ ra mét vÎ ®Ñp hiÕm l¹ cña s«ng §µ, ®ã lµ sù gîi c¶m cña con s«ng. §· lµ sù gîi c¶m th× “§èi víi mçi ng­êi, S«ng §µ l¹i gîi mét c¸ch”. Víi ng­êi nghÖ sÜ hä NguyÔn, s«ng §µ gîi lªn niÒm vui ®Æc biÖt. Vui ®Õn møc “nh­ thÊy n¾ng gißn tan sau k× m­a dÇm, vui nh­ nèi l¹i chiªm bao ®øt qu·ng”. Cßn so s¸nh nµo diÔn t¶ ®¹t h¬n, sèng ®éng h¬n niÒm vui ngËp trµn, ph¬i phíi cña NguyÔn Tu©n khi tr«ng thÊy con s«ng? VËy niÒm vui Êy ®Õn tõ ®©u? §Õn khi ng­êi l÷ hµnh bÊt ngê bÞ b¾t m¾t bëi mÆt n­íc loang lo¸ng “nh­ trÎ con nghÞch chiÕu g­¬ng vµo m¾t m×nh råi bá ch¹y”. C¸i miÕng s¸ng Êy loÐ lªn mét mµu n¾ng rÊt cæ ®iÓn- “mµu n¾ng th¸ng ba §­êng thi” trong bµi th¬ §­êng cña LÝ B¹ch. NiÒm vui cø ng©n lªn khi më ra tr­íc m¾t ng­êi l÷ hµnh ®ang chån ch©n, mái m¾t sau mét chuyÕn ®i rõng dµi ngµy lµ mét kh«ng gian tho¸ng ®·ng vµ rËp rên c¸nh chuån c¸nh b­ím: “Bê S«ng §µ, b·i S«ng §µ, chuån chuån b­¬m b­ím trªn S«ng §µ. Chao «i…”! C¸i c¶m gi¸c “thÊy thÌm chç tho¸ng” ®· ®­îc tho¶. Cßn g× vui h¬n khi ®­îc gÆp mét con s«ng hîp t×nh, hîp c¶nh ®Õn thÕ! S«ng víi ng­êi ch¼ng kh¸c nµo cè nh©n xa l©u ngµy nay míi gÆp l¹i. T×nh c¶m Êy nã “®»m ®»m Êm Êm”kh«ng dÔ nh¹t phai mÆc dï ng­êi cè nh©n Êy, NguyÔn Tu©n biÕt thËt “l¾m bÖnh l¾m chøng, chèc dÞu dµng ®Êy, råi chèc l¹i b¼n tÝnh vµ g¾t gáng th¸c lò ngay ®Êy”. Bëi s«ng §µ lµ cè nh©n nªn cã tõ “s«ng” nµo mµ nhµ v¨n kh«ng viÕt hoa? Râ rµng, c¸i gîi c¶m cña s«ng §µ víi NguyÔn Tu©n lµ c¸i gîi c¶m ®»m s©u mang mµu n©u trÇm cña mét câi lßng cæ ®iÓn! T×m thªm mét gãc ®é tiÕp cËn míi ®Çy thi vÞ, NguyÔn Tu©n tiÕp tôc kh¸m ph¸ vÎ ®Ñp s«ng §µ víi niÒm høng khëi, say mª kh«ng hÒ v¬i ®i chót nµo. Ngåi trªn con thuyÒn th¶ tr«i theo dßng n­íc, m¸i chÌo bu«ng cho khái ®éng vì kh«ng khÝ cña c¶nh ven s«ng, NguyÔn Tu©n ®· l¾ng ®­îc c¸i vÎ “lÆng tê” cè h÷u cña s«ng §µ. VÎ lÆng tê cña s«ng §µ kh«ng ph¶i lµ “c¸i ¸o kho¸c ngoµi vay m­în”, mµ lµ “¸o da ¸o thÞt” cña con s«ng, mµ ng­êi c¶m ®­îc nã thÊy “H×nh nh­ tõ ®êi LÝ ®êi TrÇn ®êi Lª, qu·ng s«ng nµy còng lÆng tê ®Õn thÕ mµ th«i”. §ong ®­îc c¸i kh«ng khÝ Êy, NguyÔn Tu©n th¶ hån tr«i theo nh÷ng khung c¶nh ven s«ng. Chç nµy lµ mét n­¬ng ng« ®ang “nhó lªn mÊy l¸ ng« non ®Çu mïa”, dÉu giã s«ng thæi qua còng kh«ng thÓ xµo x¹c. Chç kia “Cá gianh ®åi nói ®ang ra nh÷ng nân bóp” træ c¸i nhän ho¾t vµo c¸i im v¾ng cña kh«ng gian. “Mµ tÞnh kh«ng mét bãng ng­êi”. ChØ cã “Mét ®µn h­¬u cói ®Çu ngèn bóp cá gianh” ch­a dÊu ng­êi qua nªn cßn “®Ém s­¬ng ®ªm”. ThÊy “ng­êi th¬” ®ang “lõ lõ tr«i trªn mét mòi ®ß”, con h­¬u th¬ ngé “ngÈng ®Çu nhung khái ¸ng cá s­¬ng”, ch¨m ch¨m nh×n b»ng ®«i m¾t cña mét con vËt chØ sèng trong kh«ng gian cña mét bê s«ng “hoang d¹i nh­ mét bê tiÒn sö…hån nhiªn nh­ mét nçi niÒm cæ tÝch tuæi x­a”. Trong ®«i m¾t trong veo Êy, ng­êi trªn thuyÒn ®äc ®­îc c¶ mét nçi niÒm ®ang muèn sÎ chia: “Hìi «ng kh¸ch S«ng §µ, cã ph¶i «ng còng võa nghe thÊy mét tiÕng cßi s­¬ng?”. Kh«ng gian tÜnh lÆng ®Õn ®Ønh ®iÓm khi “§µn c¸ dÇm xanh quÉy vät lªn mÆt s«ng bông tr¾ng nh­ b¹c r¬i thoi”, råi “®Ëp n­íc s«ng ®uæi mÊt ®µn h­¬u vôt biÕn”. Trong c¸i giËt m×nh cña ®µn h­¬u ch¾c ch¾n cã c¸i giËt m×nh cña ng­êi trong c¶nh. ChØ cã ®iÒu, ®µn h­¬u th× vôt biÕn cßn «ng kh¸ch s«ng §µ sau c¸i giËt m×nh Êy l¹i ch×m l¾ng vµo c¶nh ®Ó nhËp hån víi con s«ng ®ang “nhí th­¬ng”, ®ang “l¾ng nghe” giäng nãi kh¸c l¹ cña ng­êi xu«i. Sau b»ng Êy gãc nh×n, ®iÓm nh×n, s«ng §µ trë nªn v« cïng sèng ®éng. H×nh nh­ ®ã kh«ng ph¶i lµ con s«ng n÷a mµ lµ mét niÒm th¬ gieo trong c¶m høng cña nhµ v¨n nh÷ng vÇn tuyÖt t¸c. Mét ngßi bót th¬ nh­ thÕ, thö hái cßn cã thÓ t×m ®©u mét ®Þnh nghÜa vÒ ch÷ “tµi hoa” cho xøng? III – PhÇn kÕt luËn Trªn ®©y lµ nh÷ng ®Ò xuÊt vÒ mét h­íng tiÕp cËn, khai th¸c tuú bót s«ng ®µ cña NguyÔn tu©n: