Phiếu học tập - Phương tiện dạy học hiện đại

C©u 2) PhiÕu häc tËp lµ g× ? T¹i sao trong d¹y häc tÝch cùc nhÊt thiÕt ph¶i sö dông phiÕu häc tËp.? a) Kh¸i NIÖM PHIÕU HäC TËP: Về kh¸i niệm phiếu học tập, t¸c giả PGS.TS. Nguyễn Đức Thành đ· x©y dựng kh¸i niệm như sau: "Để tổ chức c¸c hoạt động của học sinh, người ta phải dùng c¸c phiếu hoạt động học tập gọi tắt là phiếu học tập. Cßn gọi c¸ch kh¸c là phiếu hoạt động hay phiếu làm việc. Phiếu học tập là những tờ giấy rời, in sẵn những c«ng t¸c độc lập hay làm theo nhãm nhỏ, được ph¸t cho học sinh để học sinh hoàn thành trong một thời gian ngắn của tiết học (từ 5 - 10 phót). Trong mỗi phiếu học tập cã ghi râ một vài nhiệm vụ nhận thức nhằm hướng tới h­íng tíi h×nh thành kiến thức, kĩ năng hay rÌn luyện thao t¸c tư duy để giao cho học sinh ".[ Tµi liÖu båi d­ìng th­êng xuyªn cho gi¸o viªn thpt chu k× III, nhµ xuÊt b¶n §¹i häc s­ ph¹m,] Nội dung hoạt động được ghi trong phiếu có thể là: đọc sách giáo khoa hoàn thành bảng, mô tả thí nghiệm, rút ra kết luận, phát biểu thí nghiệm ( định luật), chứng minh, giải thích… Nguồn thông tin để học sinh hoàn thành phiếu học tập có thể từ tài liệu giáo khoa, từ hình vẽ, từ các thí nghiệm, từ mô hình, mẫu vật hoặc sơ đồ hoặc từ những mẩu tư liệu được giáo viên giao cho mỗi học sinh sưu tầm trước khi học. Phiếu học tập về mục tiêu nó là một trong những công cụ cá thể hoá hoạt động học tập của học sinh , là công cụ hữu hiệu trong việc xử lý thông tin ngược. Theo tác giả PGS. TS. Nguyễn Đức Thành : "Phiếu học tập có ưu thế hơn câu hỏi, bài tập ở chỗ muốn xác định một nội dung kiến thức nào đó thoả mãn nhiều tiêu chí hoặc xác định nhiều nội dung từ các tiêu chí khác nhau, nếu diễn đạt bằng câu hỏi thì dài dòng. Ta có thể thay bằng một bảng có các tiêu chí thuộc các cột, các hàng khác nhau. Học sinh căn cứ vào tiêu chí ở cột và hàng để tìm ý điền vào ô trống cho phù hợp. Như vậy giá trị lớn nhất của phiếu học tập là với nhiệm vụ học tập phức tạp được định hướng rõ ràng, diễn đạt ngắn gọn bằng một bảng gồm có các hàng, cột ghi rõ các tiêu chí cụ thể". [ Tµi liÖu båi d­ìng th­êng xuyªn cho gi¸o viªn thpt chu k× III, nhµ xuÊt b¶n §¹i häc s­ ph¹m,] Các loại phiếu học tập: Trong dạy học sinh học ta thường sử dụng nhiều dạng phiếu khác nhau, tuỳ mục tiêu đạt ra cũng như đặc điểm nội dung từng bài mà lựa chọn dạng phiếu học tập cho phù hợp. [ Tµi liÖu båi d­ìng th­êng xuyªn cho gi¸o viªn thpt chu k× III, nhµ xuÊt b¶n §¹i häc s­ ph¹m,] 1) Loại phiếu hình thành kiến thức: Dạng 1: Tìm ý phù hợp điền vào ô trống của bảng. VD: Khi dạy chương 3 AND và GEN ta có thể sử dụng phiếu học tập sau: Yêu cầu: Nghiên cứu SGK tìm ý phù hợp điền vào các ô trống của bảng cho phù hợp. Lo¹i axit ncleic ADN ARN Đặc điểm cấu tạo Chức năng Dạng phiếu 1 có ưu điểm là rèn luyện học sinh biết đọc tóm tắt tìm ra ý chính. Sau khi hoàn thành phiếu, kiến thức được tóm tắt và hệ thống hoá. Dạng này thường sử dụng với những kiến thức được trình bày bằng kênh chữ trong Sách giáo khoa. Dạng 2: Tìm ý cơ bản và xác định quá trình phát triển của nội dung VD: Khi dạy bài 29: "Nguyên phân" ta có thể sử dụng dạng phiếu học tập sau: Yêu cầu: HS Nghiên cứu nội dung mục I và II bài nguyên phân cả kênh chữ và kênh hình tìm ý cơ bản rồi diễn đạt bằng hình vẽ vào vòng tròn có mũi tên chỉ ở sơ đồ sau: * ? ? ? ? ? ? Dạng thứ 2 này có vai trò lớn trong việc rèn luyện khả năng phát hiện kiến thức quan trọng và tìm ra mối quan hệ của các kiến thức thành phần, chỉ ra sự phát triển của kiến thức và diễn đạt bằng hình vẽ nên chính xác hơn. Dạng 3: Tóm tắt và chỉ ra sự phát triển của kiến thức VD: Khi dạy bài 1: "C¸c cÊp tæ chøc cña sù sèng " Cã thÓ dÉn d¾t häc sinh ph¸t hiÖn kiÕn thøc b»ng phiÕu häc tËp sau:Yêu cầu: Nghiên cứu mục I và II sách giáo khoa tìm ý cơ bản điền vào ô trống ở bảng sau: C¸c cÊp tæ chøc cña sù sèng ? ? 2) Loại phiếu phát triển năng lực nhận thức: Việc phân chia loại phiếu hình thành kiến thức và phát triển năng lực nhận thức chỉ là lấy mục đích nào đó làm chính. Thực chất không có loại phiếu nào chỉ hình thành kiến thức mà không rèn luyện kĩ năng tư duy và ngược lại. Trong mục này chỉ với dụng ý lấy tiêu chí phát triển "kĩ năng nhận thức" làm mục tiêu nổi hơn. Dạng 1: Phiếu phát triển kĩ năng quan sát VD: Khi dạy bài 10 "Axit nucleic " Sinh học 10, ta có thể sử dụng phiếu học tập sau: Quan sát hình 10.1 10.2 trang 36; 37 SGK rồi điền vào chỗ chấm: - Thành phần cấu tạo ADN : ...................................................................... - Hai mạch được liên kết: .......................................................................... VD: Khi dạy môc “ 1- cÊu tróc vµ ®Æc tÝnh ho¸ lÝ cña n­íc “ bµi 7 sinh häc 10 ta cã thÓ sö dông phiÕu häc tËp sau: Tiªu chÝ nhËn biÕt n­íc N­íc Th­êng N­íc §¸ CÊu tróc TÝnh chÊt vËt lÝ øng dông Dạng 2: Phiếu phát triển kĩ năng phân tích VD Ta cã thÓ cho häc sinh lµm viÖc theo phiÕu häc tËp sau: Yêu cầu: Nghiên cứu nội dung mục I bµi 18 - §iÒn vµo chç hái chÊm: ? ? ? VËn chuyÓn thô ®éng Trùc tiÕp ? ? Dạng 3: Phiếu phát triển kĩ năng tổng hợp VD: Quan sát hình 30 SGK bài 30 "Giảm phân" Sinh học 10.Tìm ý phù hợp điền vào các ô trống trong bảng sau: Các kỳ Giảm phân I Giảm phân II Kỳ đầu Kỳ giữa Kỳ sau Kỳ cuối Dạng 4: Phiếu phát triển kĩ năng so sánh Khi củng cố bài học 30 Sinh häc 10 ta có thể cho học sinh làm việc bằng phiếu học tập sau: Qua bài 29-30 hãy xác định những điểm giống và khác nhau của nguyên phân và giảm phân theo bảng sau: Tiêu chí Khác nhau Giống nhau Nguyên phân Giảm phân Số lần phân bào Các kỳ phân bào Kết quả phân bào Ý nghĩa Dấu hiệu đặc trưng của mỗi kỳ phân chia D¹ng 5: Ph¸t triÓn kÜ n¨ng quy n¹p, kh¸i qu¸t ho¸. [ KÜ thuËt d¹y häc sinh häc Tµi liÖu båi d­ìng gi¸o viªn chu k× 1993- 1996, Nhµ xuÊt b¶n gi¸o dôc, trang 126] VD TÇn sè t­¬ng ®èi cña c¸c alen IA, IB, I trong mét sè quÇn thÓ ng­êi sau ®©y vµ kÕt lu©n ®Æc tr­ng vÒ mçi quÇn thÓ ng­êi. B¶ng 1 TÇn sè t­¬ng ®èi cña mét sè alen trong quÇn thÓ ng­êi. D©n Téc TÇn sè c¸c nhãm m¸u (%) TÇn sè t­¬ng ®èi c¸c alen IA: IB: I O A B AB Nga 32,9 35,8 23,2 8,1 Ên §é 39,2 29,5 37,2 8,1 Thæ d©n ch©u óc 54,3 40,9 3,8 1,0 ViÖt Nam 48,3 19,4 27,9 4,2 D¹ng 6 Ph¸t triÓn kÜ n¨ng suy luËn ®Ò xuÊt gi¶ thuyÕt. [ KÜ thuËt d¹y häc sinh häc Tµi liÖu båi d­ìng gi¸o viªn chu k× 1993- 1996, Nhµ xuÊt b¶n gi¸o dôc, trang 127] VÝ dô: M· më ®Çu vµ m· kÕt thóc gen cã ®èi m· t­¬ng øng kh«ng? Chóng cã kh¶ n¨ng ®ét biÕn kh«ng ? NÕu cã th× g©y hËu qu¶ g×? (PhiÕu nµy sö dông khi häc sinh ®· häc vÒ m· di truyÒn vµ c¬ chÕ dÞch m·) VÝ dô; H·y thö ®Ò xuÊt mét gi¶ thuyÕt c¾t nghÜa sù diÖt vong cña ng­êi Homo habilis vµ ng­êi Nªan®ectan. (PhiÕu nµy sö dông cuèi bµi c¸c giai ®o¹n chÝnh trong qu¸ tr×nh ph¸t sinh loµi ng­êi) D¹ng 7 ¸p dông kiÕn thøc ®· häc VÝ dô: Mét con tr©u ®ùc ®en giao phèi víi mét con tr©u c¸i ®en sinh ra mét con nghÐ tr¾ng. Gi¶i thÝch?. (Ap dông ®Þnh luËt tÝnh tréi vµ ®Þnh luËt ph©n li) Ngoài những dạng phiếu học tập đã nêu ở trên, để nghiên cứu tài liệu mới, củng cố, ôn tập ta cũng có thể dùng phiếu học tập nhưng ở dạng tổng hợp hơn. Nghĩa là trong một tờ giấy rời được xây dựng một số hoạt động nhằm tổng hợp, hệ thống hoá, khái quát hoá, mở rộng một số kiến thức. Cấu trúc phiếu học tập: Về giá trị dạy học, thì phiếu học tập là tài liệu hướng dẫn học, nghĩa là hướng dẫn học sinh trình tự thực hiện các thao tác, để tìm ra được kết quả học tập. Do vậy thành phần cấu tạo của phiếu học tập phải là: - Phần dẫn hay là dẫn dắt. - Phần hoạt động hay là các công việc thực hiện. - Thời gian hoàn thành. - Đáp án (Sẽ có ở phần riêng) + Phần dẫn: Vừa là điều kiện cho, vừa chỉ dẫn nguồn thông tin cần sử dụng. VD: nghiên cứu SGK mục I bài 10, thì điều kiện cho là những thông tin trong mục I bài 10, nguồn thông tin là từ mục I bài 10. Điều kiện cho còn là những thông số cần thoả mãn khi tìm ra lời giải. VD: Tìm ý phù hợp điền vào ô trống của bảng sau, thì mỗi ô đều có điều kiện ghi ở cột và hàng. + Phần hoạt động: Các thao tác thực hiện hoạt động "Chọn ý điền vào ô trống" là: - Đọc nội dung mục I bài 10 - Đối chiếu điều kiện ghi ở cột và hàng - Chọn nội dung thích hợp - Ghi ý đúng vào ô trống Các thao tác nêu trên phải thực hiện được trong khoảng thời gian nhất định. Tuỳ khối lượng công việc mà định thời gian, có thể là 5 phút, 10 phút, 15 phút, cũng có thể kéo dài hơn. §ay lµ mét phiÕu häc tËp vÝ dô Hä vµ tªn Tê lµm viÖc 1 ......... 2.................... 3 .................. PhiÕu häc tËp sè 39.1 4.................... Líp ...... nhãm...... Quan s¸t 1 sè mÉu vËt vµ §äc môc II.3 SGK Sinh Häc 11CB (trang 161) vµ hoµn thµnh b¶ng sau. H×nh thøc nh©n gièng v« tÝnh Gi©m cµnh ChiÕt cµnh GhÐp cµnh C¸ch lµm §èi t­îng thÝch hîp B) Trong d¹y häc tÝch cùc nhÊt thiÕt ph¶i cã phiÕu häc tËp v×: t¹i v× phiÕu häc tËp ­u viÖt h¬n c¸c ph­¬ng tiÖn häc tËp kh¸c nh­ sau . + PhiÕu häc tËp cã thùc hiÖn nhanh gän. Thêi gian thùc hiÖn phiÕu häc tËp ng¾n (kho¶ng 4- 6 phót). Trong thêi gian ®ã cã thÓ hoµn thµnh mét ®¬n vÞ kiÕn thøc trong bµi häc. + Trong phiÕu häc tËp cã thÓ hái ®­îc nhiÒu néi dung kiÕn thøc trong cïng mét phiÕu + Dïng phiÕu häc tËp gióp häc sinh ph¸t triÓn tÝnh céng ®ång. Khi sö dông phiÕu häc trong bµi d¹y, häc sinh sÏ cïng nhau thao luËn cïng nhau lµm viÖc. Qua ®ã rÌn luyÖn cho c¸c em c¸ch lµm viÖc hîp t¸c nhãm. Mµ hîp t¸c nhãm lµ c¸ch lµm viÖc ®em l¹i hiÖu qu¶ c«ng viÖc cao vµ hîp t¸c nhãm còng lµ xu thÕ chung cña thÕ giíi ngµy nay. Do ®ã phiÕu häc tËp sÏ gióp c¸c em h×nh thµnh ®­îc kÜ n¨ng lµm viÖc hîp t¸c nhãm, lµm viÖc céng ®ång. + Dïng phiÕu häc tËp trong d¹y häc còng gãp phÇn ph¸t huy tÝnh tÝch cùc cña häc sinh. Häc sinh sÏ trë thµnh trung t©m cña qu¸ tr×nh d¹y vµ häc. Do häc sinh sÏ ®éc lËp lµm viÖc víi SGK vµ bµy tá ý kiÕn cña m×nh trong nhãm lµm viÖc. Nguån kiÕn thøc mµ häc sinh tiÕp nhËn lµ tõ SGK vµ tõ nh÷ng ý kiÕn cña c¸c b¹n kh¸c. + Dïng phiÕu häc tËp häc sinh cã thÓ tù ®¸nh gi¸ ®­îc kÕt qu¶ th¶o luËn nhãm, vµ cã thÓ tham gia ®¸nh gi¸ nhãm kh¸c. Cã thÓ cho ®iÓm c¸c nhãm kh¸c th«ng qua ma trËn ®iÓm cã trong phiÕu häc tËp. Ngoµi ra phiÕu häc tËp cßn cã c¸c vai trß kh¸c nh­ PhiÕu học tập giúp học sinh biết cách diễn đạt ý tưởng của mình bằng ngôn ngữ của chính mình khi nghiên cứu một nội dung sinh học thành một hệ thống kiến thức hoàn chỉnh. Khi sử dụng PHT sẽ rèn luyện cho học sinh các kĩ năng, thao tác hoạt động, phát huy năng lực độc lập nâng cao tinh thần trách nhiệm của học sinh trong học tập, rèn cho học sinh phương pháp tư duy khái quát có khả năng chuyển tải thông tin ở mức độ cao hơn. Quan trọng hơn cả là giúp học sinh vừa chiếm lĩnh kiến thức, vừa nắm vững phương pháp tái tạo cho bản thân kiến thức đó, phát triển năng lực tự học và thói quen tự học, sáng tạo, giúp học sinh có thể tự học suốt đời - đây là một trong những yêu cầu căn bản của lý luận dạy học nói riêng. Theo tác giả giáo sư Trần Bá Hoành cuốn "Kỹ thuật dạy học sinh học - 1996" có viết: "Trong cách dạy học tích cực khi sử dụng phiếu học tập có sự giao tiếp thường xuyên qua lại giữa thày với trò, giữa trò với trò, bài học được xây dựng từ những đóng góp của học sinh thông qua các hoạt động học tập do thày tổ chức". Như vậy phiếu học tập có vai trò rất lớn hình thành kĩ năng tự lực, sáng tạo và tích cực của học sinh. Trong dạy học truyền thống giáo viên là trung tâm hoạt động, trong một giờ học hoạt động của giáo viên chiếm phần lớn, giáo viên trình bày giảng giải biểu diễn thí nghiệm, phân tích tổng hợp minh hoạ .v.v. còn học sinh thì ngồi nghe ghi chép, nhìn quan sát một cách thụ động, khi giáo viên nêu những câu hỏi thì học sinh trả lời, nhưng chỉ có một vài học sinh được hoạt động vì thời gian có hạn còn hầu hết học sinh ngồi nghe câu trả lời của các bạn của giáo viên. Vì vậy không được hoạt động, không được rèn luyện kĩ năng và bộc lộ kĩ năng hoạt động, ảnh hưởng đến tính tích cực hoạt động của học sinh. Giáo viên chỉ đánh giá thông qua gọi kiểm tra và ở một số học sinh hay trả lời câu hỏi. Bằng việc sử dụng các phiếu học tập, chuyển hoạt động của giáo viên từ trình bày, giảng giải, thuyết minh sang hoạt động hướng dẫn, chỉ đạo. Mọi học sinh được tham gia hoạt động tích cực, không còn hiện tượng thụ động nghe giảng. Như vậy bằng việc hoàn thành phiếu học tập, học sinh tự đánh giá được hoạt động tích cực, tạo được hứng thú trong giờ học, kích thích tư duy của học sinh. Khi dùng phiếu học tập, giáo viên có thể kiểm soát đánh giá được trình độ của học sinh và từ đó có những điều chỉnh kịp thời cho phù hợp với đối tượng và tăng hiệu quả dạy học.