Sáng kiến kinh nghiệm phương pháp hướng dẫn học sinh khai thác tri thức Địa Lí

I) Đặt vấn đề: Trong bộ môn địa lí ở nhà trường THCS hiện nay việc hình thành các kĩ năng khai thác tri thức của các giáo viên cho học sinh vẫn còn nhiều hạn chế. Việc hạn chế còn tập trung ở khâu kiến thức của giáo viên vẫn còn nhiều lỗ hổng,ở học sinh thì kĩ năng khai thác còn yếu.học sinh còn lúng túng khi sử dụng bản đồ ,biểu bảng kể cả kai thác kiến thức trong sách giáo khoa. Việc hình thành kĩ năng khai thác tri thức từ bản đồ ,tranh ảnh, bảng biểu ,số liệu thống kê và cả kiến thức SGK rất quan trọng trong quá trình dạy và học. Nhận thức được vấn đề này , tôi mạnh dạn nêu lên những quan điểm của tôi cũng như một số phương pháp để hình thành các kĩ năng khai thác kiến thức địa lí cho học sinh để các đồng nghiệp cùng tham khảo và vận dụng .Thực tế tôi đã áp dụng phương pháp này trong nhiều năm học và đã thu được một số kết quả tốt. II) Nội dung cụ thể: 1- Phương pháp hình thành các kĩ năng khai thác tri thức địa lí cho học sinh: Mỗi môn học đều có những đặc điểm riêng về nội dung, về các nguồn tri thức( phương tiện) và về các phương pháp dạy . Chính các đặc trưng của các phương pháp dạy học địa lí cũng xuất phát từ chỗ dựa trên việc khai thác các nguồn tri thức đặc thù của bộ môn. Muốn thay đổi phương pháp dạy học cũ, vấn đề trước tiên là giáo viên phải quan tâm đến việc hình thành và rèn luyện cho học sinh các loại kĩ năng cơ sở giúp chp các em biết cách khai thác các nguồn tri thức. Trong môn địa lí có nhiều loại kĩ năng khác nhau,nhưng đã là kĩ năng thì theo tâm lí học,chúng ta vẫ có những điểm chung trong phương pháp hình thành . Ví dụ: kĩ năng đọc và vẽ biểu đồ địa lí phải được hình thành trên cơ sở những kiến thức lí thuyết về các loại biểu đồ có liên quan đến địa lí và những kiến thức hành động về cách đọc và cách vẽ biểu đồ. Kĩ năng phân tích các số liệu thống kê trong địa lí kinh tế phải được hình thành trên cơ sở những kiến thức lí thuyết về các loại số liệu thống kê có liên quan đến địa lí và những kiến thức thực hành về cách so sánh,đối chiếu các loại số liệu đó Như vậy muốn hình thành cho học sinh một loại kĩ năng địa lí,trước hết phải làm cho họ nắm được những kiến thức lí thuyết để làm cơ sở,rồi sau đó mới đến những kiến thức thực hành về cách thực hiện nó. Trong qua trình dạy học tôi tuân thủ theo 3 phương pháp hình thành kĩ năng cho học sinh: * Phương thức chính và thuận lợi nhất là dạy có quy củ trong các bài thực hành trên lớp.ở đây giáo viên có thời gian dạy cả các kiến thức lí thuyết và kiến thức thực hành một cách chủ động .Học sinh được hướng dẫn nắm các kĩ năng tương đối đầy đủ và có hệ thống. Tuy nhiên các bài thực hành trong chương trình địa lí của chúng ta hiện nay còn quá ít( cho dù đã được cải tiến nhiều trong chương trình thay sách ). Đó cũng là một trong các nguyên nhân dẫn đến tình trạng yếu kém về kĩ năng của học sinh . * Phương thức thứ hai hình thành kĩ năng cho học sinh là bằng con đường thực tiễn,làm theo mẫu của giáo viên trong qua trình dạy dịa lí ở trên lớp. Với phương thức này,học sinh không nắm được đầy đủ những tri thức cần thiết về kĩ năng( nhất jà những kiến thức lí thuyết ) . Những kiến thức về hành động thì chỉ nắm được từng phần ,tứng công việc của một loại kĩ năng cụ thể. Người giáo viên hiểu rõ ý nghĩa và quan tâm đúng mức đến việc hình thành kĩ năng cho học sinh thì có thể qua nhiều lần vận dụng các kĩ năng của mình trên lớp,phải bổ xung và hệ thống hoá lại làm cho học sinh nắm được toàn bộ cách thực hiện chúng. Tuy nhiên cách làm này đòi hỏi giáo viên phải có tầm nhìn bao quát. có kế hoạch rõ ràng trong việc bồi dưỡng cho học sinh từng loại kĩ năng trong suốt năm học . * Phương thứ ba trong việc hình thành kĩ năng cho học sinh là việc ra các bài tập về kĩ năng thường xuyên sau bài tập, tạo điều kiện cho các em tự làm ở nhà. Phương thức này có tác dụng nhiều về mặt rèn luyện kĩ năng ,nhưng về mặt hình thành kĩ năng thì không đáng kể.Học sinh chỉ có thể hình thành được những kĩ năng mà giáo viên đã cung cấp và dạy trên lớp. Tuy các kĩ năng địa lí khác nhau,nhưng trình tự chung trong việc hình thành các kĩ năng có thể tóm tắt thành một số bước sau đây: + Xác định mục đích và công dụng của kĩ năng ví dụ: Biểu đồ này vẽ để làm gì ? nó có tác dụng gì về vấn đề học tập địa lí không ? + Nêu những kiến thức lí thuyết có liên quan đến kĩ năng ví dụ : Biểu đồ có mấy loại ( cột đường ,miền , diện ,hình tròn, hình vuông ,cột chồng) Nêu lên được những ưu điểm của từng loại biểu đồ , Với các nọi dung này thì phải sử dụng biểu đồ nào? Với số liệu là tỷ lệ % nói lên cơ cấu của thành phần dân tộc của vùng so với cả nước thì sử dụng biểu đồ hình tròn. Phải nêu lên được những nhược điểm của từng loại biểu đồ: ví dụ: Biểu đồ diện hoặc biểu đồ miền thì học sinh rất khó hình thành được kĩ năng đọc và vẽ. + Nêu những kiến thức hành động( cách vẽ) và phương tiện thực hiện có liên quan đến kĩ năng . Ví dụ: trước tiên cần dựa vào những số liệu nào? xử lí chúng ra sao,có chuyển từ số liệu tuyệt đối sang số liệu tương đối hay không , vì sao phải làm như vậy? Nếu là biểu đồ hình tròn thì chọn bán kính là bao nhiêu? Phải tính các tương quan về số lượng cần biểu hiện với diện tích hình tròn,hoặc các hình quạt trong hình tròn thế nào? Cần nước dụng cụ gì để vẽ? + Thực hiện mẫu và trình tự các việc làm( có thể do giáo viên tự làm hoặc do học sinh làm với sự gợi ý,hướng dẫn của giáo viên . Ví dụ: Đầu tiên cần làm gì, sau đó tiếp tục làm những gì cho đến khi hoàn thành + Cho học sinh nhắc lại cách làm và ghi quy trình vào vở. + Cho học sinh thực hiện một vài bài tập theo mẫu đã biết và theo trình tự đã ghi. + Kiểm tra ( bổ xung, sửa chữa) đánh giá kết quả thực hiện của học sinh . 2-Phương pháp hướng dẫn học sinh khai thác tri thức địa lí : Trong qua trình dạy học địa lí, các phương tiện dạy học đều được sử dụng với cả hai chức năng: minh hoạ và làm nguồn tri thức .Nhưng quan trọng và có ý nghĩa nhất là chức năng : Nguồn tri thức . Trong các phương pháp lấy học sinh làm trung tâm, vai trò của giáo viên là chủ yếu hướng dẫn cho học sinh biết vận dụng các kĩ năng để khai thác các nguồn tri thức . Với các nguồn tri thức khác nhau thì phương pháp khai thác tri thức cũng khác nhau .Khai thác tri thức ở đây được hiểu là việc tìm tòi phát hiện ra những tri thức mới( đối với học sinh ) ẩn tàng trong các tri thức ấy . Những tri thức này có thể từ đơn giản đến phức tạp,có thể dễ nhận thấy,nhưng cũng có thể phải trải qua quá trình tư duy tích cực thì học sinh mới nhận ra. Ví dụ: Với bức tranh địa lí về cảnh quan hoang mạc, một học sinh chỉ nhận thức được " quang cảnh của hoang mạc, trong đó có các đụn cát, có lạc đàv.v..". Một học sinh khác lại nhận thức được thêm" hoang mạc là nơi rất hiếm nước vì trong tranh không thấy có cây cối ,sông ngòi" Một học sinh thứ ba thì suy luận được : " hoang mạc là nơi có khí hậu khô nóng, hiếm mưa.Những nơi như thế không thuận lợi cho cuộc sống của con người và dân cư ở rất thưa thớt " Như vậy rõ ràng là cùng một nguồn tri thức , nhưng tuỳ theo độ nhận thức của học sinh , mức độ nhận thức của các em có khác nhau . Em thứ nhất chỉ nắm được biểu tượng về hoang mạc.Em thứ hai tìm ra được đặc điểm của đối tượng ., còn em thứ ba lại nhận thức được cả những điều mà bức tranh không đề cập tới.Đó là mối quan hệ giữa hoang mạc với khí hậu với dân cư Nhiệm vụ của người giáo viên địa lí khi hướng dẫn học sinh khai thác tri thức phải giúp họ tìm ra được ( ở mức tối đa) những tri thức cần thiết cho bài học trong các nguồn tri thức đó . phương pháp khai thác cụ thể như thế nào còn phụ thuộc vào mục đích ,yêu cầu ,nội dung của mỗi bài học và cả nguồn tri thức . Tuy nhiên trong phương pháp hướng dẫn học sinh , giáo viên có thể sử dụng hai cách sau đây: + Giáo viên đặt câu hỏi để dẫn dắt học sinh căn cứ vào nguồn tri thức để tìm ra lời giải đáp . Quá trình dạy học như vậy sẽ có tính chất như một cuộc đàm thoại giữa thầy và trò, trong đó học sinh luôn luôn phải suy nghĩ, động não tìm tòi, phát hiện tri thức + Giáo viên có thể căn cứ vào nguồn tri thức nêu thành một số vấn đề ,ghi lên bảng, sau đó cho học sinh tự lực làm việc với nguồn tri thức. Nhiệm vụ của giáo viên là kiểm tra việc khai thác tri thức của học sinh ,bổ xung và xác nhận công việc.Giáo viên có thể phân phối thời gian kiểm tra từng vân đề, nhưng cũng có thể dàng thời gian để kiểm tra một lúc toàn bộ các vấn đề . phương pháp dạy học như vậy có tính chất giống như dạy học nêu vấn đề ( cho học sinh tự lực giải đáp) hoặc phương pháp cho học sinh tìm tòi nghiên cứu một hoặc một số vấn đề . Việc thực hiện phương pháp dạy học như trên đòi hỏi giáo viên phải có quá trình chuẩn bị trước.Việc chuẩn bị của giáo viên càng kĩ thì việc tự lĩnh hội tri thức của học sinh càng thuận lợi. Trình tự các bước tiến hành chuẩn bị một bài dạy có thể như sau: - Giáo viên trước hết phải nghiên cứu thật kĩ bài,xác định rõ những tri thức cần lĩnh hội . - Giáo viên xác định và lựa chọn những nguồn tri thức cần thiết mà học sinh có khả năng khai thác được . - Giáo viên hình dung trước cách khai thác tri thức với các kĩ năng đã có của học sinh để lường hết những khó khăn vấp váp mà học sinh sẽ gặp phải. Trên cơ sở đó chuẩn bị trước kế hoạch hướng dẫn . - Lập kế hoạch tỉ mỉ cho quá trình hướng dẫn toàn bài ( giáo án) . Ví dụ: Cần giới thiệu nguồn tri thức nào? Cần hướng dẫn như thế nào để học sinh biết cách khai thác ? học sinh sẽ sử dụng những kĩ năng nào để khai thác Điều cần lưu ý là trong phương pháp hướng dẫn học sinh khai thác tri thức, việc định hướng khai thác cho học sinh ngay từ lúc ban đầu là hết sức cần thiết, bởi vì với nguồn tri thức với nội dung phong phú( thí dụ : bản đồ ,bảng số liệu thống kê kinh tế v.v ) thì có thể có nhiều cách khai thác với mục đích khác nhau.Để tránh cho học sinh khỏi lãng phí thời gian vì đi lạc hướng, thì việc định hướng lúc đầu ,tuy ngắn gọn,nhưng hết sức rõ ràng.Định hướng ở đây không phải là nói trước cho học sinh biết trước cách làm, mà chỉ là vạch cho họ biết trước hướng phải làm để đạt kết quả cao. Một điểm nữa cần lưu ý là khi sử dụng phương pháp này ở trên lớp giáo viên không cần nói nhiều , không cần phải thuộc giáo án , nhưng khi chuẩn bị bài,. Giáo viên lại phải mất nhiều công sức hơn trong việc đi tìm tri thức có giá trị để bổ xung cho bài trong SGK ( ví dụ: các bảng số liệu ,biểu đồ,bản đồ)Nếu không có nguồn tri thức bổ xung này thì cũng không có cơ sở để giáo viên hướng dẫn cho học sinh khai thác tri thức . Hiện nay hầu hết SGK Địa lí ở trong trường phổ thông đều còn viết theo cách sử dụng các phương pháp truyền thống,lấy thầy làm trung tâm , vì vậy kênh chữ thường chiếm phần lớn dung lượng bài . Cái tài liệu làm nguồn tri thức cho học sinh khai thác còn ít và chưa có định hướng rõ rệt. Rõ ràng là việc đổi mới phương pháp dạy học đòi hổi phải thực hiện một cách đồng bộ với chương trình ( tăng cường việc rèn luyện kĩ năng ), với SGK ( tăng cừơng các nguồn tri thông tin ) và các phương pháp dạy học . III)Kết luận Việc đổi mới phương pháp dạy học là rất cần thiết nó góp phần làm nâng cao chất lượng dạy và học , làm cho học sinh dễ dàng ,chủ động nắm kiến thức hơn, thầy không phải nói nhiều trên lớp . Tuy nhiên phương pháp nào cũng có những biểu hiện còn nhiều hạn chế như kiến thức của giáo viên còn hạn chế , cách nhận thức của học sinh ở từng địa phương còn nhiều hạn chế. Việc sử dụng phương pháp này đã góp phần nâng cao kiến thức của học sinh và nâng cao nghiệp vụ cho giáo viên Trong các năm học qua tôi đã thực hiện theo phương pháp này và thấy có nhiều kết quả. Tuy nhiên đó vẫn chỉ là quan niệm của cá nhân. Phương pháp này vẫn còn có nhiều khiếm khuyết tôi xin mạnh dạn bày tỏ quan niệm của mình với các đồng nghiệp ,Mong được sự đóng góp ,phê bình của đồng nghiệp để phương pháp này hoàn thiện hơn để góp phần nâng cao chất lượng dạy và học trong nhà trường phổ thông. Tôi xin chân thành cảm ơn . Thụy Tân, ngày 18 tháng 11 năm 2005 Người viết : Bùi Thế Vinh Phòng GD- ĐT Thái thụy Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt nam Trường THCS Thụy Tân Độc lập - Tự do - Hạnh phúc ******************* ******************** Sáng kiến kinh nghiệm Phương pháp hướng dẫn học sinh khai thác tri thức địa lí ˜&™ Họ và tên : Bùi Thế Vinh Tổ KHXH Đơn vị : THCS Thụy Tân Năm học : 2005-2006