Sáng kiến kinh nghiệm Phương pháp sử dụng Atlat địa lý Việt Nam trong dạy học Địa lý 9 THCS

                             PHẦN I: MỞ ĐẦU I /Lý do chọn đề tài:       Trong thời đại ngày nay, sự tiến bộ nhanh chóng của khoa học kĩ thuật và công nghệ  là đặc điểm nổi bật và là sự thiết yếu của phát triển bền vững. Xu hướng đó đã đặt ra những yêu cầu cho giáo dục đào tạo là xây dựng con người mới năng động, sáng tạo, có năng lực giải quyết các vấn đề thực tiễn. Trước tình hình đó nhiệm vụ của giáo viên nói chung, giáo viên địa lí nói riêng ở Trường THCS phải cung cấp cho học sinh  những tri thức khoa học địa lý bằng cách sử dụng nhiều phương pháp  dạy học mới, khai thác triệt để các phương tiện trực quan đề nhằm phát triển năng lực tư duy sáng tạo của học sinh.     Đối với môn học địa lý việc sử dụng bản đồ, Atlat là đặc trưng của bộ môn địa lý. Vì tất cả các tri thức địa lý cơ bản đều được biểu hiện trong các phương tiện dạy học này .      Atlat là một công cụ  rất quan trọng trong dạy và học môn địa lý của giáo viên và học sinh. Atlat được xem như cuốn sách giáo khoa thứ hai giúp cho người học đào sâu những tri thức địa lý và đồng thời giúp cho giáo viên thuận lợi trong việc giảng dạy môn địa lý.      Một trong những vai trò quan trọng của giáo viên địa lý phổ thông hiện nay là hướng dẫn học sinh  (HS) sử dụng Atlat để khai thác thông tin tìm tòi khám phá kiến thức mới.Rèn luyện cho HS kĩ năng về bản đồ, biểu đồ, các kĩ năng tư duy, phân tích, tổng hợp để lĩnh hội một cách chuẩn xác và phát huy được tính tích cực trong học địa lý .      Trong thực tế hiện nay ở Trường THCS, việc sử dụng Atlat trong dạy học địa lý còn nhiều hạn chế. Phần lớn giáo viên chưa nhận thức  một cách đầy đủ, chưa  khai thác sử dụng nguồn tri thức trong Atlat.       Về phía HS chưa quan tâm đến Atlat, rất ít khi sử dụng Atlat nên trang bị Atlat chưa đầy đủ. Mặt khác HS vẫn còn yếu về kĩ năng  sử dụng bản đồ biểu đồ, do vậy tồn tại một cách học thuộc lòng, thụ động, ghi nhớ máy móc, chưa có năng lực độc lập tư duy sáng tạo. Từ đó việc học tập địa lý chưa cao. Điều này được thể hiện rõ qua thi cử, kiểm tra đánh giá và năng lực tư duy sáng tạo.       Từ thực tế trên, tôi đã chọn nghiên cứu đề tài “ Phương pháp sử dụng Atlat địa lý Việt Nam trong dạy học địa lý 9 THCS ” II /Tính lịch sử của sáng kiến:    Vấn đề sử dụng Atlat đã được nhiều tác giả quan tâm nghiên cứu  như : + Lâm Quang Dốc :Hướng dẫn sử dụng Atlat địa lí Việt Nam. + PGS-TS Nguyễn Viết Thịnh “ một số kinh nghiệm trong hướng dẫn học sinh khai thác lược đồ, atlat” . Tuy nhiên các tác giả chỉ đề cập ở mức độ khái quát, có tính chất lí luận,chứ chưa đi sâu tìm hiểu phương pháp sử dụng Atlat địa lý Việt Nam trong dạy học một cách cụ thể. III/ Điểm mới của sáng kiến: Tìm hiểu thực trạng sử dụng Atlat địa lí Việt Nam trong Trường THCS hiện nay. Nghiên cứu phương pháp sử dụng Atlat địa lý Việt Nam thích hợp, có hiệu quả trong việc dạy học địa lý 9 theo hướng đề cao tính tích cực của học sinh, góp phần nâng cao chất lượng dạy học địa lí hiện nay. IV/ Phương  pháp nghiên cứu và phạm vi nghiên cứu của đề tài:   1/ Phương pháp nghiên cứu : Phương pháp phân tích tổng hợp: Tôi sử dụng phương pháp này theo hướng sưu tầm tìm đọc các tài liệu liên quan để  phục vụ cho việc xây dựng cơ sở lí luận của đề tài Phương pháp điều tra, khảo sát: Tôi đã phát phiếu điều tra tình hình sử dụng Atlat  địa lí Việt  Nam cho 177 HS lớp 9 và phỏng vấn một số giáo viên dạy THCS của Trường THCS Hiệp Phước.   - Phương pháp thực nghiệm: Tôi đã tiến hành dạy 2 lớp, 9a1 sử dụng Atlat và 9a4 không sử dụng Atlat, sau đó cho kiểm tra 15 phút.   - Phương pháp toán học thống kê: Sử dụng công thức toán học thông kê để tính điểm kiểm tra đã chấm trong thực nghiệm sư phạm.   - Đúc rút kinh nghiệm trong việc dạy học của bản thân thông qua phương pháp thực nghiệm sư phạm tiến hành dạy thử 2 lớp nói trên 2.  Phạm vi nghiên cứu đề tài: - Nghiên cứu các bài học liên quan đến sử dụng Atlat trong SGK địa lý 9 cơ bản  của NXB giáo dục năm 2010. - Chỉ nghiên cứu bản đồ trong Atlat địa lí Việt Nam do công ty bản đồ tranh ảnh giáo khoa của NXB giáo dục năm 2010       Phần II . NỘI DUNG CHƯƠNG  I . CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC SỬ DỤNG ATLAT ĐỊA LÝ VIỆT NAM TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÝ THCS. I/ Quan niệm về Atlat:  -  Atlat là một hệ thống các bản đồ có sự liên quan với nhau một cách hữu cơ và bổ sung cho nhau được thành lập theo những chủ đề và mục đích sử dụng nhất định. Các bản đồ trong Atlat được xây dựng theo một chương trình địa lý và lịch sử nhất định như một tác phẩm hoàn chỉnh.   - Các tập Atlat ngày nay muôn hình, muôn vẻ rất khác nhau về lãnh thổ, nội dung, chủ đề, mục đích nhưng đều đảm bảo các tính chất sau:   - Tính hoàn chỉnh : Là phẩm chất cơ bản và quan trọng nhất của một Atlat. Atlat được coi là hoàn chỉnh khi các bản đồ trong Atlat phản ảnh  tới mức cần thiết và giải thích  được  đầy đủ các vấn đề thuộc phạm vi đề mục theo mục đích của Atlat.  - Tính thống nhất:  Dựa trên cơ sở toán học của bản đồ  là sự lựa chọn hợp lí các phép chiếu hình bản đồ. Phương pháp biểu hiện và kí hiệu bản đồ đảm bảo tính đồng nhất của các phương pháp biểu hiện và các chỉ số thu nạp, sự tương đồng của các kí hiệu trên bản đồ. II/ Atlat giáo khoa địa lí Việt Nam: Khái niệm: Là tập hợp một tập bản đồ giáo khoa trong đó bao gồm hệ thống các bản đồ, tranh ảnh, biểu đồ nhằm phản ảnh các sự vật hiện tượng địa lý tự nhiên, kinh tế - xã hội Việt Nam. Các bản đồ, biểu đồ được sắp xếp theo một trình tự logic, có hệ thống của các bài học  địa lý Việt Nam phù hợp nội dung SGK và chương trình địa lý THCS. Cấu trúc của Atlat địa lí Việt Nam:     Atlat đại lý Việt Nam phát hành năm 2010 gồm 3 phần chính: Địa lý tự nhiên, địa lý kinh tế- xã hội và địa lý các vùng với 31 trang trong đó có đầy đủ nội dung sau:   - Biểu hiện các đối tượng địa lý tự nhiên như bản đồ hình thể, địa chất khoáng sản, khí hậu, bản đồ đất, thực vật và động vật, các miền địa lý tự nhiên kèm theo lát cắt và hình ảnh minh hoạ.   - Biểu hiện các đối tượng dân cư - xã hội: Bản đồ hành chính, dân số, dân tộc kèm theo đồ thị, biểu đồ dân số, tháp tuổi minh hoạ.   - Biểu hiện các đối tượng địa lý kinh tế:  như bản đồ nông nghiệp chung, bản đồ lúa, hoa màu, chăn nuôi, cây công nghiệp, lâm nghiệp và thuỷ sản, bản đồ công nghiệp chung, năng lượng, công nghiệp luyện kim, cơ khí, điện tử-tin học, hoá chất, công nghiệp hàng tiêu dùng, công nghiệp thực phẩm; giao thông;thương mại; ngoại thương; du lịch và các vùng kinh tế. Trong đó kèm theo các biểu đồ, đồ thị về các ngành và các hình ảnh minh hoạ các đối tượng kinh tế.   - Biểu hiện các đối tượng là các vùng kinh tế tổng hợp với đầy đủ các yếu tố kinh tế và tự nhiên, xã hội. 3.Đặc điểm :    *.Tỉ lệ   -  Tỉ lệ: 1:3 000 000 có các bản đồ sau: bản đồ các miền tự nhiên: Miền Bắc và Đông Bắc Bắc Bộ ;Miền Tây Bắc và Bắc Trung Bộ; Miền Nam Trung Bộ và Nam Bộ. Bảy bản đồ các vùng kinh tế: vùng Trung Du miền núi Bắc Bộ, Đồng bằng Sông Hồng , Vùng Bắc Trung Bộ, Vùng duyên hải Nam Trung Bộ, Vùng Tây Nguyên, Vùng Đông Nam Bộ, Vùng đồng bằng Sông Cửu Long, Vùng kinh tế trọng điểm phía Bắc, phía Nam, Miền Trung.   - Tỉ lệ 1:6 000 000 : Bản đồ hành chính,  hình thể, địa chất khoáng sản, bản đồ các hệ thống sông, các nhóm và các loại đất chính, bản đồ thực vật và động vật, bản đồ dân số, dân tộc, bản đồ kinh tế chung, nông nghiệp chung, công nghiệp chung, giao thông, bản đồ du lịch. - Tỉ lệ. 1:9 000 000:  Bản đồ khí hậu chung, chăn nuôi, cây công nghiệp, lúa, bản đồ lâm nghiệp, thuỷ sản, công nghiệp năng lượng, công nghiệp chế biến lương thực và thực phẩm, công nghiệp sản xuất hàng tiêu dùng, bản đồ thương mại năm 2007.  - Tỉ lệ 1:12 000 000: Bản đồ vị trí và phân bố các vùng kinh tế trọng điểm  - Tỉ lệ  1:18 000 000: Bản đồ nhiệt độ, lượng mưa; phân khu địa lí động vật. - Tỉ lệ 1: 24 000 000:  Bản đồ địa chất biển đông và các vùng kề cận.  - Tỉ lệ 1: 180 000 000: Bản đồ ngoại thương. *. Các phương pháp biểu hiện dùng trong Atlat  - Phương pháp kí hiệu, phương pháp bản đồ định vị, phương pháp kí hiệu đường, phương pháp kí hiệu đường chuyển động, phương pháp vùng phân bố, phương pháp nền chất lượng.   - Phương pháp đường đẳng trị, phương pháp chấm điểm, phương pháp bản đồ biểu đồ, phương pháp bản đồ mật độ 4.Ý nghĩa của việc sử dụng Atlat trong dạy học địa lý: a. Đối với giáo viên: Đối tượng địa lý rất rộng lớn . Vì thế trong dạy học địa lý cần sử dụng bản đồ, Atlat, để trang bị kiến thức, rèn luyện kĩ năng cho HS. Bởi vì bản đồ  vừa là nguồn tri thức vừa là phương tiện minh hoạ.    - Atlat cần thiết cho GV trong tất cả các khâu của quá trình dạy học: Khâu chuẩn bị bài, giảng bài mới, củng cố, kiểm tra-đánh giá, hướng dẫn HS học bài, làm bài tập ở nhà, chuẩn bị bài mới     - Khâu chuẩn bị bài giảng: Khâu quyết định chất lượng bài giảng. Trên cơ sỡ nội dung trong SGK, GV phải  biết sử dụng Atlat kết hợp với bản đồ trong SGK, bản đồ treo tường, bảng số liệu để xây dựng phương pháp truyên thụ thích hợp và chuẩn bị các phương tiện dạy học phù hợp. tuy nhiên, trong khi soạn giảng nội dung kiến thức SGK với bản đồ, biểu đồ chưa phù hợp và tương ứng. Điều đó đòi hỏi GV phải hiệu chỉnh, bổ sung sai sót  để các tài liệu trên thống nhất với nhau theo tính chuẩn xác và khoa học.    - Khâu giảng bài mới: GV sử dụng Atlat để khai thác nguồn tri thức phong phú. Trên cơ sở Atlat GV đưa ra hệ thống câu hỏi, các dạng bài tập để hướng dẫn HS tìm tòi, khám phá, giành lấy kiến thức của mình. GV sử dụng Atllat là phương tiện điều khiển hoạt động nhận thức của HS: từ trực quan sinh động đến tư duy trừu tượng, từ tư duy trừu tượng đến thực tiễn.ngoài việc giúp cho HS đào sâu những tri thức đã lĩnh hội được, Atlat còn giúp cho GV hướng dẫn HS năng lực quan sát phân tích tổng hợp để rút ra những kết luận cần thiết có độ tin cậy. Atlat giúp cho GV có thêm điều kiện thuận lợi để trình bài giảng một cách đơn giản, đầy đủ, sâu sắc, tiết kiệm được thời gian, truyền thụ kiến thức một cách sinh động, dễ nhớ, dễ hiểu. Đặc biệt tạo trạng thái tâm lí thoải mái, kích thích hứng thú nhận thức làm cho bài học trở nên sinh động và hấp dẫn hơn.   - Khâu kiểm tra và đánh giá: GV sử dụng Atlat kiểm tra, đánh giá HS về mức độ nắm vững kiến thức, kĩ năng địa lý trong tiết học. Để đạt được mục tiêu đó, GV ra cho HS các câu hỏi, bài tập nhỏ, đòi hỏi HS phải quay ngược lại kiến thức vừa học trong bài để hiểu sâu hơn. Các câu hỏi, bài tập yêu cầu HS phải làm việc với Atlat, bảng số liệu thống kê, lược đồ. Vì vậy Atlat rất cần thiết và thuận lợi cho GV trong kiểm tra, đánh giá.  - Hướng dẫn HS tự học và ôn tập: GV sử dụng Atlat để nhằm củng cố những kiến thức mà HS thu thập được trong giờ học, mở rộng và tạo điều kiện lĩnh hội tài liệu một cách sâu sắc hơn. GV sử dụng các loại bài tập đa dạng làm ở nhà theo các nguồn kiến thức sẽ củng cố mối liên hệ giữa công việc làm ở lớp và công việc làm ở nhà bằng Atlat sẽ kích thích hứng thú học tập của HS dưới sự hướng dẫn của GV. b. Đối với học sinh:     Atlat địa lý Việt Nam giúp HS rèn luyện các kĩ năng địa lý, phương pháp học tập và năng lực nghiên cứu. Dựa vào Atlat theo hướng lấy học sinh làm trung tâm, dưới sự hướng dẫn của GV, HS tự ôn lại những khả năng địa lý: khả năng biểu đồ, bản đồ, phân tích bảng số liệu thống kêđã được hình thành từ lớp dưới. Trên cơ sở vốn hiểu biết về bản đồ, biểu đồ các kiến thức về địa lí (khái niệm, qui luật, mối liên hệ) được mở rộng và tích luỹ thêm. HS nghiên cứu Atlat để xây dựng các đối tượng địa lý và tự đặt ra các câu hỏi, các vấn đề cần giải quyết để so sánh, đối chiếu và nghiên cứu, tìm hiểu các mối liên hệ bản chất, các qui luật vận động, phát triển của sự vật, hiện tượng địa lý.    Atlat địa lý Việt Nam còn giáo dục nhân sinh quan, ý thức tốt, tinh thần vượt khó, ý thức hoàn thành nhiệm vụ, tình yêu quê hương, đất nước    Qua Atlat còn hình thành cho các em tính kiên trì, chịu khó, tích cực, óc thẩm mĩ. Khai thác sử dụng Atlat trong giờ học địa lý đòi hỏi HS phải có tinh thần làm việc nghiêm túc, thói quen tự học, tự nghiêm cứu. ngoài ra còn giáo dục HS ý thức cải tạo và bảo vệ môi trường    Atlat địa lí Việt Nam còn giúp HS tự học ở nhà và làm các bài tập trong SGK và tập bản đồ. Những kĩ năng, kĩ xảo làm việc độc lập được rèn luyện và phát huy cao độ sẽ có tác dụng phát triển mạnh mẽ khả năng nhận thức của HS.     Atlat giúp cho HS ôn tập thường xuyên,liên hệ kiến thức mới với kiến thức đã học,các phương pháp và các cách thức thể hiện mối liên hệ này. Việc ôn tập cho phép HS tự kiểm tra mức độ lĩnh hội tài liệu mới của mình, giúp các em phát hiện những lỗ hỏng kiến thức của mình để lấp đầy chúng lại bằng cách thường xuyên ôn tập, củng cố.   Tóm lại, nếu được sử dụng, khai thác triệt để, đúng đắn thì Atlat địa lý Việt Nam là phương tiện hữu ích nhằm nâng cao hiệu quả trong giờ dạy học và học địa lý. CHƯƠNG III:   THỰC NGHIỆM  SỰ PHẠM.    1. Mục đích và nhiệm vụ thực nghiệm: - Mục đích kiểm nghiệm được hiệu quả và tính ưu việt của phương pháp sử dụng Atlat trong dạy học địa lý THCS. Từ đó áp dụng rộng rãi trong dạy địa lí ở trường THCS - Nhiệm vụ:  xây dựng nội dung bài giảng và tiến hành giảng bài theo phương pháp đã chọn của đề tài. Xây dựng và phân tích kết quả thực nghiệm.  Bài thực nghiệm: Bài 28. Tổ chức lãnh thổ công nghiệp. 2 Phương pháp thực nghiệm. - Tôi chọn 2 lớp 12C7,12C6 số HS của 2 lớp 40 và 38. Mỗi lớp tôi dạy 2 tiết.   Chọn 12C 7 dạy thực nghiệm theo phương pháp mà đề tài chọn, còn 12C6 đối chứng  không dạy theo phương pháp trên. Tôi chia làm 2 đợt học kì 1: 2 tiết và học kì 2: 2 tiết. Tuy nhiên trong quá trình giảng dạy tôi kiểm nghiệm qua 4 tiết nhưng khi tính toán tôi chọn một tiết ở bài 28. Sau mỗi tiết tôi dành 15 phút để kiểm tra và tiến hành xử lí điểm theo toán học thống kê sau: - Tính điểm trung bình:    - Tính độ lệch chuẩn:    3. Kết quả  thực nghiệm:  Sau khi kiểm tra 15 phút  kết quả như sau:                     PHẦN III. KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ Tính hiệu quả: - Qua quá trình nghiên cứu đề tài, tôi thấy: phương pháp sử dụng atlat trong dạy học địa lí 9 thcs là một hướng đi đúng đem lại nhiều ưu điểm nhất định. - Đề tài đã xây dựng cơ sở lí luận của phương pháp dạy học địa lí THCS. phân tích được đặc điểm tâm sinh lí học sinh, thấy được những thuận lợi khó khăn của SGK địa lý 9 có ảnh hưởng đến việc sử dụng Atlat. - Tìm hiểu được thực trang sử dụng Atlat  ở trường THCS hiện nay. - Xây dựng được bản đồ chỉ những nội dung trong SGK địa lý THCS có nội dung nên sử dụng Atlat địa lí Việt Nam và các phương pháp cụ thể để sử dụng Atlat trong dạy học địa lý.   Bản thân tôi sau khi dạy các lớp 9, tôi thấy việc sử dụng Atlat trong giảng dạy địa lý, học sinh nắm chắc kiến thức và có hứng thú  học tập hơn, phát huy được năng lực tư duy và sáng tạo của học sinh. 2.Tính đại trà :  Đề tài sáng kiến kinh nghiệm có thể vận dụng cho tất cả các lớp 9 của các Trường THCS  Tuy nhiên với năng lực có hạn đề tài còn nhiều thiếu sót đó là: đề tài mới chỉ tìm hiểu dạy học ở một trường THCS và đề tài mới chỉ thông qua tiết dạy trên lớp mà chưa thực hiện các khâu khác như: làm bài tập ở nhà, ôn tập, kiểm tra bằng Atlat. 3.Một số đề xuất của đề tài:    - Cần áp dụng rộng rãi việc sử dụng Atlat địa lí theo hướng tích cực trong dạy học địa lí nói chung, địa lí THCS nói riêng.    - Cần trang bị đầy đủ Atlat cho GV và HS đặc biệt là hs lớp 8 và 9. Bên cạnh đó cần tăng cường bản đồ, phương tiện hiện đại.                 TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Lâm Quang Dốc:  bản đồ chuyên đề, NXB đại học sư phạm 2003. Hướng dẫn sử dụng Atlat địa lí Việt Nam 2006. 2. Nguyễn Dược - Nguyễn Trọng Phúc: lí luận dạy học địa lí. ĐHSP 2006. 3. Lê Văn Hồng: tâm lí học lứa tuổi và tâm lí học sư phạm . NXB ĐHQG Hà Nội 1999. 4. Nguyễn Trọng Phúc : phương tiện, thiết bị, trong dạy học địa lí.  NXB ĐHQG Hà Nội 2001. 5. Nguyễn Đức Vũ: Đổi mới phương pháp dạy học địa lí THPT. NXBGD2006. 6. Hướng dẫn thực hiện chuẩn kiến thức kĩ năng của môn địa lí 12NXBGD 2009. 7. Lê Thông ( tổng chủ biên) SGK và SGV địa lí 12 nxbgd 2010. 8. Atlat địa lí Việt Nam do công ty bản đồ tranh ảnh giáo khoa của NXBgiáo dục năm 2010 . NHẬN XÉT CỦA HỘI ĐỒNG THẨM ĐỊNH GIÁO DỤC I.Cấp Cơ Sở: + Tổ : ................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................+ HĐ Thi đua trường: ................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................ II. Cấp Huyện hoặc Thành Phố .............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................. Xếp Loại:.............................................................................................................. Xác Nhận TMHĐSKKN P.GD & ĐT Huyện Nhà Bè Trường THCS Nguyễn Văn Quỳ Tên SKKN: "Phương pháp sử dụng Atlat địa lý Việt Nam trong dạy học địa lý 9 THCS ” TỔ: SỬ- ĐỊA- GDCD Môn : Địa Lý GV: Lê Thị Thanh Thúy Năm học: 2013 - 2014