Một vài suy nghĩ về việc dạy văn nghị luận trong chương trình phổ thông

MỘT VÀI SUY NGHĨ VỀ VIỆC DẠY VĂN NGHỊ LUẬN TRONG CHƯƠNG TRÌNH PHỔ THÔNG CN. Bùi Thị Vui Khoa Ngữ văn Abstract. Teaching debatable writing in secondary school has been carried out for a long time. However, the one-sidedness of the topics, types of debatable writing in school keeps existent. The method and effectiveness of teaching this kind of writing needs to put into discussion. In this composition, we just give out some ideas about teaching debatable writing within the current philogical curriculum and the experimental one in secondary school in the way that is under the profundity. We would like to receive colleagues and readers’ comments. Tóm tắt. Việc dạy văn nghị luận trong nhà trường phổ thông đã được tiến hành từ lâu. Song tính phiến diện về đề tài, thể loại của văn nghị luận trong nhà trường trước đây còn thể hiện khá rõ. Phương pháp và hiệu quả giảng dạy văn nghị luận trong nhà trường phổ thông cũng còn nhiều điều cần trao đổi. Trong khuôn khổ bài viết này, chúng tôi mạnh dạn trình bày những suy nghĩ bước đầu về việc dạy văn nghị luận trong chương trình Ngữ văn THCS hiện hành và chương trình Ngữ văn THPT thí điểm. Rất mong được cùng trao đổi với các bạn đồng nghiệp và độc giả. I. ĐẶT VẤN ĐỀ: Văn nghị luận là thể loại văn: “Viết về những vấn đề nóng bỏng thuộc nhiều lĩnh vực đời sống khác nhau: chính trị, kinh tế, triết học, văn hóa… Mục đích của văn nghị luận là bàn bạc, thảo luận, phê phán hay truyền bá tức thời một tư tưởng, một quan điểm nào đó nhằm phục vụ trực tiếp cho lợi ích của một tầng lớp, một giai cấp nhất định… Đặc trưng cơ bản của văn nghị luận là tính chất luận thuyết – khác với văn học nghệ thuật, văn chương nghị luận trình bày tư tưởng và thuyết phục người đọc chủ yếu bằng lập luận, lý lẽ…(Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi (chủ biên) - Từ điển thuật ngữ Văn học – NXB Đại học Quốc gia, 4, 1999). Trước đây do quan niệm phiến diện về văn học nên nhiều người cho rằng văn chương chỉ bao gồm những sáng tác bằng tưởng tượng, hư cấu mà ít nghĩ đến văn nghị luận. Hoặc có nghĩ đến thì lại cho rằng đây là thể loại thường đề cập đến những tư tưởng cao siêu, trừu tượng, lập luận khó, diễn đạt khô nên không hấp dẫn. Do vậy mà văn chương nghị luận rất ít được đưa vào chương trình phổ thông. Chỉ có một vài tác phẩm nghị luận trung đại (Sông núi nước Nam, Hịch Tướng sĩ, Bình Ngô đại cáo) và rất ít tác phẩm nghị luận hiện đại (Tuyên ngôn Độc lập) được đưa vào dạy trong chương trình THCS và cả THPT (theo quan điểm đồng tâm mở rộng). Mảng văn chương nghị luận này còn rất nghèo về đề tài, chưa phong phú về thể loại. Trong quá trình dạy, giáo viên lại thường chỉ chú ý khai thác nội dung làm toát nên những quan điểm tư tưởng các các tác giả mà ít chú ý đến vẻ đẹp về hình thức nghệ thuật của các tác phẩm. Vì thế việc dạy học các tác phẩm nghị luận thường khô, không hấp dẫn đối với học sinh nên dẫn đến tình trạng học sinh chán học cũng là dễ hiểu. Trên thực tế cả ở thế giới và Việt Nam văn chương nghị luận có lịch sử từ rất lâu đời, nó không chỉ có ý nghĩa đối với những vấn đề lớn lao của đất nước, thời đại như công cuộc dựng nước, giữ nước, canh tân đất nước, mà còn rất gần gũi và có ý nghĩa trong đời sống công dân hiện nay. Vì thế cụm văn bản nghị luận được tuyển chọn dạy trong chương trình Ngữ văn phổ thông hiện nay (chương trình Ngữ văn THCS hiện hành và chương trình Ngữ văn THPT thí điểm) rất phong phú về đề tài và đa dạng về thể loại: Có tác phẩm nói về những vấn đề lớn lao của dân tộc, thời đại như tinh thần, ý chí của cha ông trong công cuộc chống ngoại xâm giữ nước. (Sông núi nước Nam, Hịch Tướng sĩ, Bình Ngô đại cáo, Tuyên ngôn Độc lập). Có tác phẩm phản ánh khát vọng của dân tộc về việc xây dựng một quốc gia hùng cường độc lập (Chiếu dời đô, Văn bia khắc ở Văn miếu - Quốc Tử Giám…) hoặc có tác phẩm phản ánh nhận thức thẩm mỹ của dân tộc và nhân loại, phản ánh về văn chương nghệ thuật bằng những bài nghị luận văn học súc tích, tài hoa, uyên bác (Tựa Trích Diễm thi tập, Một thời đại trong thi ca, Tiếng nói của văn nghệ, Nhận đường, GBốp và Nghệ thuật…), lại có những tác phẩm bàn luận về các vấn đề hết sức gần gũi trong đời sống hàng ngày như luận về phép học (La Sơn Phu Tử), Đi bộ ngao du (Ru xô), Về luân lý xã hội ở nước ta (Phan Châu Trinh), Bàn về đọc sách (Chu Quang Tiềm – Trung Quốc), Chuẩn bị hành trang vào thế kỷ mới (Phó Thủ tướng Vũ Khoan)… Như vậy chương trình Ngữ văn ở phổ thông hiện nay đã phản ánh rõ sự chuyển biến nhận thức về vị trí, vai trò của văn chương nghị luận trong đời sống con người. Điều quan trọng là chúng ta dạy những tác phẩm nghị luận như thế nào để trả lại vẻ hấp dẫn thẩm mỹ đích thực của chúng? II. GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ: Về cơ bản văn nghị luận là sản phẩm của tư duy lô gíc. Nhưng vẻ đẹp của một áng văn nghị luận không chỉ thể hiện ở những tư tưởng đúng đắn, sâu sắc, nó còn thể hiện ở hình thức lập luận phong phú, lý lẽ đanh thép, giọng điệu thuyết phục cùng sự cuốn hút bởi nhiệt tình và thái độ của mỗi tác giả trước vấn đề nghị luận. Vì thế dạy văn nghị luận cần lưu ý yêu cầu sau: 1. Nắm được yêu cầu chung của một bài văn nghị luận: Nội dung: phải nêu rõ được sự việc, hiện tượng có vấn đề; phân tích mặt đúng, mặt sai, mặt lợi, mặt hại của nó; chỉ ra nguyên nhân và bày tỏ thái độ, ý kiến nhận định của người viết. Hình thức: bố cục phải mạch lạc, có luận điểm rõ ràng, luận cứ xác thực, phép lập luận phù hợp, lời văn chính xác, sinh động, thuyết phục. Tuy nhiên, khi dạy học ta không thể chỉ dừng lại ở những điểm chung này. Bởi sức hấp dẫn của mỗi tác phẩm nghị luận nằm ở sự độc đáo trong cách chọn luận điểm, cách triển khai luận điểm, cách lập luận, giọng điệu, ngôn từ… Hay nói cách khác là ở phong cách nghị luận riêng của mỗi tác giả, tác phẩm. Do vậy cần triển khai phân tích trên những bình diện đó để thấy giá trị nội dung và sự hấp dẫn thẩm mỹ riêng của từng tác phẩm. Chẳng hạn Tuyên ngôn Độc lập của Hồ Chí Minh thuộc văn phong hùng biện, giọng điệu hào hùng, trang trọng. Còn Thuế máu của Nguyễn Ái Quốc lại đậm chất trào phúng và tính chiến đấu mạnh mẽ với nhiều hình thức thể hiện đa dạng (từ cách xây dựng mâu thuẫn, sử dụng giọng điệu đến bình diện ngôn từ… tạo cho văn bản một sắc thái thẩm mỹ riêng). Đơn cử một ví dụ so sánh hai tác phẩm của cùng một tác giả cho thấy hai phong cách nghị luận độc đáo, hấp dẫn. Ngoài ra cần nắm đặc điểm của từng thể loại văn nghị luận về kết cấu, văn phong, giọng điệu… 2. Cần phát hiện được những luận điểm mới mẻ, độc đáo ở mỗi tác phẩm: Luận điểm là tư tưởng, quan điểm của người viết đối với vấn đề nghị luận trong bài văn. Nó thường được thể hiện dưới hình thức tiêu đề bài văn hoặc những câu văn có tính chất khẳng định hay phủ định. Luận điểm phải đúng đắn, sáng rõ, tập trung, mới mẻ, đáp ứng đòi hỏi của thực tế thì mới có sức thuyết phục người đọc, người nghe. Thông thường trong một bài văn nghị luận bao giờ cũng có một luận điểm trung tâm. Đồng thời có một hệ thống các luận điểm bộ phận nhằm triển khai luận điểm trung tâm theo những cách lập luận cụ thể làm cho bài văn có sức thuyết phục. Như vậy luận điểm là nội dung, còn lập luận là hình thức diễn đạt nội dung ấy. Ví dụ: Trích đoạn Nước Đại Việt ta (Trích Bình Ngô đại cáo của Nguyễn Trãi) dạy ở lớp 8 là một Tuyên ngôn Độc lập, trong đó luận điểm trung tâm là khẳng định chủ quyền độc lập dân tộc được phát triển thật sâu sắc, hệ thống và toàn diện qua một loạt các luận điểm bộ phận: - Có nền văn hiến từ lâu đời - Có lãnh thổ riêng, cương vực rõ ràng - Có phong tục tập quán (tức bản sắc văn hóa) riêng - Có chủ quyền riêng: bao triều đại nối tiếp nhau xây nền độc lập. - Có truyền thống lịch sử anh hùng “ hào kiệt đời nào cũng có”. - Có biết bao chiến công oanh liệt chống ngoại xâm trong trường kỳ lịch sử dân tộc. So với bài Sông núi nước Nam vẫn được coi là bản Tuyên ngôn độc lập đầu tiên của dân tộc ở đầu thời Lý thì Nước Đại Việt ta đã đánh dấu một giai đoạn phát triển cao hơn hẳn của ý thức về độc lập dân tộc. Như vậy rõ ràng luận điểm mới đòi hỏi phải có cách nhìn mới, thông tin mới và tầm tư tưởng mới. Việc phát hiện ra các luận điểm trong bài văn nghị luận là quan trọng. Nhưng quan trọng hơn là phân tích được cách trình bày, triển khai hợp lý các luận điểm đó. 3. Phân tích được cái hay cái đẹp trong nghệ thuật lập luận của mỗi tác giả, tác phẩm. Các thao tác lập luận trong văn nghị luận rất phong phú, linh hoạt. Tác giả có thể lập luận bằng cách quy nạp hay diễn dịch, chứng minh hay giải thích. Hoặc lập luận tương phản (Tuyên ngôn Độc lập của Hồ Chí Minh) hay lập luận bằng cách nêu câu hỏi (Hịch Tướng sĩ của Trần Quốc Tuấn). Có thể dùng lối lập luận móc xích như Khổng Tử khi bàn về thuyết chính danh hay lập luận theo lối phản đề như Hoài Thanh nói về bi kịch tâm hồn của các nhà thơ mới… Cũng cần lưu ý: nếu trong văn chương hư cấu thường có sự kết hợp của nhiều phương thức biểu đạt (kể, tả, biểu cảm và kịch tính) thì trong văn chương nghị luận cũng thường có sự kết hợp nhiều thao tác lập luận trong cùng một tác phẩm. Lập luận trong văn nghị luận cũng sử dụng nhiều thủ pháp nghệ thuật phong phú để thể hiện cảm hứng của chủ thể sáng tạo và tạo nên tính hình tượng cùng sắc thái trữ tình của tác phẩm. Tính hình tượng là yếu tố được coi là đặc trưng của văn chương thẩm mĩ. Tính hình tượng trong văn nghị luận không thể hiện ở cấp độ chỉnh thể mà chỉ ở cấp độ chi tiết, bộ phận phục vụ cho lập luận chứ không lấn át hệ thống lập luận lôgíc của tác phẩm. Tính hình tượng của văn nghị luận thường thể hiện ở cấp độ ngôn từ, ở cách diễn đạt tu từ, ở cách vận dụng thành ngữ, điển cố khéo léo… Ví dụ: Trong bài Tinh thần yêu nước của nhân dân ta, Hồ Chủ Tịch ví lòng yêu nước của nhân dân như của quý cất sẵn trong rương, trong hòm (Đó là truyền thống tiềm tàng, quý báu). Người còn ví sức mạnh của lòng yêu nước như những làn sóng mãnh liệt trào dâng cuốn phăng bè lũ cướp nước và bán nước. Rõ ràng sự so sánh ví von giàu hình ảnh như trên đã làm cho cách diễn đạt sinh động, gợi cảm, gây được ấn tượng mạnh đối với người đọc, người nghe. Nguyễn Trãi trong Bình Ngô đại cáo cũng đã sử dụng thành công nghệ thuật so sánh, cường điệu để diễn tả sức mạnh của nghĩa quân: “Gươm mài đá, đá núi cũng mòn. Voi uống nước, nước sông phải cạn” và sự thảm bại nhanh chóng của kẻ thù “Cơn gió to quét sạch lá khô, tổ kiến hổng sụt toang đê vỡ”; Nghệ thuật lặp cú pháp trong Hịch tướng sĩ của Trần Quốc Tuấn “Nay các người nhìn… mà không biết căm” có tác dụng giãi bày tâm sự đau xót của tác giả.; khơi dậy liêm sỉ, lương tâm nhằm thức tỉnh tướng sĩ trước sự bàng quan về nỗi nhục mất nước… Giọng văn nghị luận thường trang nghiêm. Song cũng có trường hợp người viết sử dụng giọng mỉa mai bóng gió (Thuế máu của Nguyễn Ái Quốc. Hay khi Trần Quốc Tuấn nói về sứ giặc “Uốn lưỡi cú diều mà sỉ mắng triều đình. Đem thân dê chó mà bắt nạt tể phụ” trong Hịch Tướng sĩ). Đây thường là chỗ người viết trực tiếp bày tỏ cảm xúc, thái độ của mình như sự yêu ghét, khinh trọng, đồng tình hay phản đối… Như vậy, trong văn nghị luận lý lẽ, hình ảnh, cảm xúc và giọng điệu thường hòa quyện chặt chẽ đem lại sự thuyết phục cả về lý trí và tình cảm đối với người đọc, người nghe. 4. Phân tích vẻ đẹp ngôn từ của văn nghị luận. Mỗi thể loại văn học có phong cách ngôn ngữ riêng phù hợp. Để phục vụ cho lập luận chặt chẽ, lô gíc, văn nghị luận hay dùng loại câu khẳng định và phủ định với nội dung thường là các phán đoán, nhận xét hay đánh giá. Loại câu có mệnh đề chính phụ thường được sử dụng để tạo nên sự rõ ràng, mạch lạc, đanh thép, hùng hồn của lời văn. Ví dụ: “Hễ còn một tên xâm lược trên đất nước ta thì ta còn phải tiếp tục chiến đấu quét sạch nó đi” và “Chúng ta thà hy sinh tất cả, chứ quyết không chịu mất nước, nhất định không chịu làm nô lệ” (Lời kêu gọi toàn quốc kháng chiến của Hồ Chí Minh). Do nhu cầu lập luận, văn nghị luận thường dùng hệ thống từ ngữ có tính lập luận như: thật vậy, tuy thế, bởi lẽ, cho nên, vì vậy, không chỉ, mà còn, giả sử, nếu như, hễ, thì, trước hết, sau cùng, một mặt, mặt khác, nói chung, tóm lại, tuy nhiên, bên cạnh đó… Hoặc là những từ ngữ có tính nhấn mạnh, khẳng định hay phủ định như: thà, chứ nhất định, quyết không, quyết đem, sự thật là…Cần giúp học sinh phát hiện và phân tích được vai trò của những từ ngữ đó. Chúng không chỉ có tác dụng liên kết văn bản mà còn thể hiện mối quan hệ nhân quả của các luận điểm, luận cứ. Hoặc chúng làm cho lập luận thêm chặt chẽ, giọng điệu thêm mạnh mẽ, dứt khoát. Ví dụ: để khẳng định khát vọng hòa bình của chúng ta và vạch trần dã tâm xâm lược của thực dân Pháp, Chủ tịch Hồ Chí Minh viết: “Chúng ta muốn hòa bình, chúng ta đã nhân nhượng. Nhưng chúng ta càng nhân nhuợng thực dân Pháp càng lấn tới vì chúng quyết tâm cướp nước ta lần nữa” (Lời kêu gọi toàn quốc kháng chiến). Việc sử dụng linh hoạt hai loại từ ngữ có tính liên kết và có tính khẳng định hay phủ định vừa tạo hiệu quả cao trong việc làm sáng tỏ luận điểm, vừa thể hiện được tư tưởng, cảm xúc của nguời viết và đem lại tính truyền cảm cho tác phẩm. Tóm lại: Sự hấp dẫn thẩm mỹ của một tác phẩm nghị luận là do những yếu tố khác nhau tạo thành, trong đó luận điểm và cách lập luận là những yếu tố quan trọng và quyết định. Dạy văn nghị luận giáo viên cần bám sát văn bản, nắm vững đặc trưng cơ bản của từng thể loại. Ngoài ra những hiểu biết về tác giả, bối cảnh văn học, hoàn cảnh lịch sử - thời đại ra đời tác phẩm là không thể thiếu để hiểu thấu đáo về tác phẩm. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi (chủ biên): Từ điển thuật ngữ Văn học – NXB Đại học Quốc gia, H, 1999. 2. Nguyễn Văn Tản: Thuế máu một áng văn chính luận độc đáo – Văn học và Tuổi trẻ, số 3 – 2005. 3. Đỗ Ngọc Thống: Vai trò của lập luận trong bài văn nghị luận – Văn học và Tuổi trẻ - số 1 – 2005. 4. Đỗ Ngọc Thống: Vẻ đẹp của văn Nghị luận – Văn học và Tuổi trẻ số 4 – 2005. 5. Sách giáo khoa Ngữ Văn lớp 7, 8, 9. 6. Sách giáo khoa Ngữ Văn (thí điểm) lớp 10, 11, 12.